Szanowni czytelnicy!

Od września tego roku wszystkie wpisy będą publikowane tylko na naszej stronie internetowej pod adresem:

jan1248.pl

Kolejne materiały postaramy się umieszczać regularnie, tak jak to było do tej pory.

Teksty, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.


Autorzy

Naoczni świadkowie wydarzeń, mających miejsce po zmartwychwstaniu Jezusa, przekazali nam kilka opisów swoich spotkań z aniołami. Nie tracąc zatem czasu, zobaczmy co zapisano w Biblii (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(J 20:11–12) 11 (…) A gdy [Maria Magdalena — red.] płakała, nachyliła się do grobowca; 12 I ujrzała dwóch aniołów w bieli, którzy siedzieli tam, gdzie było złożone ciało Jezusa, (…).

(Dz 1:10–11) 10 A gdy się wpatrywali [apostołowie — red.] w niebo, jak [Jezus — red.] wstępował, oto stanęli przy nich dwaj mężowie w białych szatach; 11 I powiedzieli: Mężowie z Galilei, dlaczego stoicie, wpatrując się w niebo? Ten Jezus, który został od was wzięty w górę do nieba, przyjdzie tak samo, jak go widzieliście wstępującego do nieba.

(Dz 10:30) A Korneliusz odpowiedział: (…) gdy o godzinie dziewiątej modliłem się w swoim domu, stanął przede mną pewien mąż w jasnej szacie;

Zauważ, że jedyną wspólną cechą tych aniołów nie były skrzydła, aureole, krzyż na czole czy też coś mniej „ekstrawaganckiego”, jak korony, diademy, zbroje, ani też pyzate, dziecinne buzie (nie, to nie był żart, zob. uwagę o „putti” tutaj). Wszyscy ci świadkowie podali nam tylko dwa istotne szczegóły: aniołowie ci wyglądali jak mężczyźni i byli ubrani w białe szaty.

Co w takim razie z latającymi aniołami, o których mowa w Apokalipsie? One też nie mają skrzydeł?

(Ap 8:13) I zobaczyłem, i usłyszałem jednego anioła lecącego środkiem nieba, który mówił donośnym głosem: Biada, biada, biada mieszkańcom ziemi (…)

(Ap 14:6) I zobaczyłem innego anioła lecącego środkiem nieba, który miał ewangelię wieczną, aby ją zwiastować mieszkańcom ziemi, wszystkim narodom, plemionom, językom i ludom;

Przecież żeby latać, trzeba mieć skrzydła. Czyżby? Przecież anioły, jako istoty duchowe, a nie materialne, nie są związane prawami fizyki. Poza tym tekst Biblii w obu zacytowanych wersetach nie wspomina, że anioły te posiadały skrzydła — mówi tylko, że „leciały” — a to, czego tekst nie mówi, jest równie ważne jak to, co mówi (więcej o interpretacji tekstu Biblii tutaj). Podobnie zresztą jest w poniższych wersetach:

(Ps 91:5) Nie ulękniesz się strachu nocnego ani strzały lecącej za dnia;

(Za 5:1–2) 1 Potem odwróciłem się i gdy podniosłem swe oczy, spojrzałem, a oto latający zwój. 2 I zapytał mnie: Co widzisz? Odpowiedziałem: Widzę latający zwój, jego długość dwadzieścia łokci, a jego szerokość dziesięć łokci.

Zresztą nie sądzę, żeby ktokolwiek wymagał, aby lecąca w powietrzu strzała musiała mieć skrzydła… Tak samo zwój, który widział prorok Zachariasz, żadnych skrzydeł nie posiadał, a przypominam, że kilka wersetów dalej prorok opisuje kobiety, zwracając uwagę na to, że miały skrzydła — zob. część drugą artykułu). Dlaczego więc większość ludzi nie potrafi wyobrazić sobie anioła bez skrzydeł…?

* * *
Większość, bo aż w 76 (na 180 w całym NT), wszystkich wzmianek o aniołach w Nowym Testamencie znajduje się w księdze Apokalipsy. Jan pisze w niej o: aniołach siedmiu kościołów, aniołach wokół tronu Boga, aniołach stojących na czterech krańcach ziemi, o aniołach mających siedem trąb, aniołach z kadzielnicą, z sierpem, z książką… i wielu jeszcze innych aniołach wypełniających wolę Boga u kresu tego świata. Ale o tym nie będę już pisał. Szanowny czytelniku, sięgnij do Księgi Objawienia św. Jana i przeczytaj ją sam. Tym bardziej Cię do tego zachęcam, że jest to jedyna księga w Biblii, której towarzyszy następujące zapewnienie:

(Ap 1:3) Błogosławiony ten, kto czyta, i ci, którzy słuchają słów tego proroctwa i zachowują to, co w nim jest napisane, bo czas jest bliski.

Anioł Pana

Terminy „Anioł Pana” — hebr. malak JHWH (ang. the angel of the Lord) — i równoważny mu „anioł Boga” — hebr. malak (ha)elohim (ang. (the) angel of God) — znajdziemy w Starym Testamencie odpowiednio 54 i 10 razy. W obu tych zwrotach rzeczownik malak występuje w tzw. formie związanej (status constructus), a określoność („ten konkretny” albo „jakiś”, ang. the albo a/an) takiej konstrukcji dopełniaczowej determinuje drugi z rzeczowników. Ponieważ JHWH jest imieniem własnym, zaś elohim występuje w tej konstrukcji (prawie zawsze) z rodzajnikiem określonym (ha), zatem od strony czysto gramatycznej zwrot „anioł Pana/Boga” oznacza konkretnego anioła, a nie jakiegokolwiek. Ponadto w tekście hebrajskim nie znajdziemy zwrotu „aniołowie Pana”, gdzie mielibyśmy do czynienia z aniołami w liczbie mnogiej.* A jeżeli termin malak JHWH jest, jak twierdzą niektórzy językoznawcy, tzw. dopełniaczem definicyjnym (ang. genitive of definition/apposition), to można go przetłumaczyć jako „anioł, który jest JHWH” lub krócej „anioł JHWH”.**

Czy tekst Biblii potwierdza te gramatyczne dywagacje? Zdecydowanie tak. Niestety nie ma tu miejsca na dokładniejszą analizę tego tematu (odsyłam do literatury na końcu), podam jednak kilka istotnych fragmentów tekstu biblijnego. W Księdze Rodzaju czytamy:

(Rdz 22:15–16) 15 Wtedy Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ponownie zawołał z nieba na Abrahama: 16 [I powiedział: — pominięte w tłumaczeniu, red.] Przysiągłem na siebie samego, mówi PAN [hebr. JHWH]: Ponieważ to uczyniłeś i nie odmówiłeś mi swego syna, twego jedynego;

(Gen 48:15–16) 15 I błogosławił Józefowi, mówiąc: Bóg [hebr. haelohim], przed którego obliczem chodzili moi ojcowie, Abraham i Izaak, Bóg [hebr. haelohim], który mnie żywił od mej młodości aż do dziś; 16 Anioł [hebr. hamalak], który wybawił mnie ze wszelkiego zła, (…).

zaś zawarty w Księdze Wyjścia opis objawienia się Boga Abrahamowi, nie pozostawia wątpliwości co do tego, że „anioł Pana” to sam Bóg, a nie jeden z aniołów przemawiających w Jego imieniu:

(Wj 3:1–6) 1 Mojżesz pasał stado swego teścia Jetra, kapłana Midianitów. Zaprowadził stado na drugą stronę pustyni i przyszedł do góry Bożej, do Horebu. 2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…) 3 Wtedy Mojżesz powiedział: Podejdę i zobaczę to wielkie zjawisko (…) 4 A gdy PAN [hebr. JHWH] widział, że podchodził, aby to zobaczyć, zawołał do niego Bóg [hebr. elohim] ze środka tego krzewu: Mojżeszu, Mojżeszu! (…) 6 I dodał: Ja jestem Bogiem [hebr. elohe] twego ojca, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba. I Mojżesz zakrył twarz, bo bał się patrzeć na Boga [hebr. haelohim].

W Nowym Testamencie odpowiednikiem hebrajskiego terminu malak JHWH jest grecki zwrot angelos kyriu, co jasno wynika z porównania dwu wersetów:

(Dz 7:30) Po czterdziestu latach ukazał mu się na pustyni góry Synaj anioł Pana [gr. angelos kyriu] w płomieniu ognia w krzaku.

(Wj 3:2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…)

Termin ten znajdziemy w księgach NT 12 razy. Jednak w jednym wypadku „anioł Pana” odnosi się do anioła Gabriela (zob. cytowany wyżej fragment z Ewangelii według Łukasza). W pozostałych jedenastu — wydaje się, że do samego Boga. Znamienny jest tu opis anioła, który odwalił kamień od wejścia do pustego już grobu Jezusa:

(Mt 28:2–3) 2 A oto powstało wielkie trzęsienie ziemi. Anioł Pana [gr. angelos kyriu] bowiem, zstąpiwszy z nieba, podszedł, odwalił kamień od wejścia i usiadł na nim. 3 Jego oblicze było jak błyskawica, a jego szaty białe jak śnieg.

Porównaj, szanowny czytelniku, ten fragment z wersetami z Księgi Daniela, Ewangelii według Marka i Objawienia świętego Jana, a wnioski wyciągnij sam. Nie będę Ci nic sugerował.

(Dn 7:9) I patrzyłem, aż trony zostały postawione, a Odwieczny zasiadł; jego szata była biała jak śnieg, a włosy jego głowy jak czysta wełna, jego tron jak ogniste płomienie, a jego koła jak płonący ogień.

(Mk 9:2–3) 2 A po sześciu dniach Jezus wziął ze sobą Piotra, Jakuba i Jana i wprowadził ich samych na wysoką górę, żeby byli na osobności. I przemienił się przed nimi. 3 A jego szaty stały się lśniące i bardzo białe, jak śnieg, jak żaden folusznik na ziemi nie potrafi wybielić.

(Ap 1:10–18) 10 Znalazłem się w zachwyceniu Ducha w dniu Pańskim i usłyszałem za sobą głos potężny jakby trąby; 11 Który mówił: Ja jestem Alfa i Omega, pierwszy i ostatni. Co widzisz, napisz w księdze i poślij do siedmiu kościołów, które są w Azji: do Efezu, Smyrny, Pergamonu, Tiatyry, Sardes, Filadelfii i Laodycei. 12 I odwróciłem się, aby zobaczyć, co to za głos mówił do mnie. A gdy się odwróciłem, zobaczyłem siedem złotych świeczników; 13 A pośród tych siedmiu świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego, ubranego w długą szatę i przepasanego na piersi złotym pasem. 14 Jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg, a jego oczy jak płomień ognia. 15 Jego stopy podobne do mosiądzu, jakby w piecu rozżarzonego, a jego głos jak szum wielu wód. 16 W swej prawej ręce miał siedem gwiazd, a z jego ust wychodził ostry miecz obosieczny. Jego oblicze było jak słońce, gdy świeci w pełni swej mocy. 17 Gdy go zobaczyłem, padłem do jego stóp jak martwy i położył na mnie swą prawą rękę, mówiąc mi: Nie bój się! Ja jestem pierwszy i ostatni; 18 I żyjący, a byłem umarły. A oto żyję na wieki wieków i mam klucze piekła i śmierci.

* Zwrot „aniołowie Boga” (hebr. malache elohim) znajdziemy w tekście dwa razy (zob. Rdz 28:12 i Rdz 32:2); w obu przypadkach ewidentnie chodzi o jakichś nieokreślonych aniołów, a rzeczownik elohim występuje bez rodzajnika określonego.
** Z podobną konstrukcją mamy do czynienia w przypadku zwrotów „król Dawid” (jest tylko jedna osoba, o której można powiedzieć „król Dawid”) czy „rzeka Eufrat”.

Postscriptum

Dla zainteresowanych sztuką przytaczam fragment artykułu „Ewolucja ikonografii anielskiej w malarstwie europejskim” Ireny Frühling i Herberta Oleschko:

„Skrzydła anielskie wskazują na funkcję posłannictwa duchów, oznaczają ich szybkość i gotowość do spełniania poleceń. Tendencja do wyobrażania duszy oraz duchów ze skrzydłami jest znana w wielu religiach, potwierdzają to przekazy egipskie, babilońskie, greckie i perskie. Dobre duchy w sztuce chrześcijańskiej nie zawsze były uskrzydlone. Do III wieku obowiązywał antyczny wzorzec mężczyzn – ambasadorów Boga, z reguły w czerwonych tunikach, brodatych i bezskrzydłych; wyróżnikiem ich duchowości były czerwone twarze. Eteryczność duchowej substancji oznaczano początkowo za pomocą aureoli lub nimbu wokół głów anielskich oraz świętych. Od schyłku IV wieku pojawił się nowy wyznacznik anielskości – skrzydła, np. kamienne popiersia Raguela i Rafała odnalezione na cmentarzyskach pod Poitiers. Tendencja do malowania aniołów ze skrzydłami wystąpiła już w II wieku po Chr. (wskazówki Tertuliana), później gorąco zalecali ten atrybut św. Hieronim i św. Jan Chryzostom. Ostatecznie skrzydła stały się podstawowym wizualnym wyznacznikiem anielskości w V wieku. Początkowo były to postaci dwuskrzydłe, zgodnie z antycznymi przedstawieniami Nike, Wiktorii oraz geniuszy. Później duchom odjęto brody, krótkie tuniki zastąpiono albami diakonów . Duchy wyższej rangi (serafini, cherubini) prezentowano z większa ̨ ilością skrzydeł (nawet do 6 par). Skrzydła miały najróżniejsze linie i kształty: serca, promienie, liście, kwiaty, odnoszono się do skrzydeł ptasich wielu gatunków. Podstawowe kolory: biały, złoty, cauda pavonis (tęczowe z wplecionymi oczkami).”

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Bednarski, W., Matusiak, S. (2015). Zmienne nauki Świadków Jehowy. Najważniejsze zmiany w doktrynie Towarzystwa Strażnica w latach 1879-2011. Wyd. rozszerzone i uzupełnione, wersja elektroniczna. Styczeń 2015.
• Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001-2003). Słownik łacińsko-polski. (J. Korpanty red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
• Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Cloud, D. W. (2012). Jehowa’s Witnesses. London On.: Way of Life Literature.
• Cooper, L. E. (1994). Ezekiel (Vol. 17). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Davidson, A. B. (1902). Introductory Hebrew grammar Hebrew syntax (3rd ed.). Edinburgh: T&T Clark.
• Ezra, A. I. (1873). The Commentary of IBN Ezra on Isaiah. (M. Friedländer, Ed.) (Vol. 1). London: Trübner & Co.
• Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej (P. Pachciarek, R. Turzyński, & W. Zakrzewska, Trans.). Warszawa: „Pax”.
• Gaebelein, A. C. (1924). The angels of God. New York: Publication office „Our Hope”.
• Gesenius, W., & Robinson, E. (1854). A Hebrew and English lexicon of the Old Testament, including the Biblical Chaldee (5 ed.). Boston: Crocker and Brewster.
• Glare, P. G. W. (Ed.) (2012). Oxford Latin dictionary (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.
• Heiser, M. S. (2018). Angels. What the Bible really says about God’s heavenly host. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Heiser, M. S. (2015). The unseen realm. Recovering the supernatural worldview of the Bible. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 1, Słownik hebrajsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
• Lambdin, T. O. (2012). Wprowadzenie do hebrajskiego biblijnego (H. Drawnel & B. Sokal, Tłum. wyd. 2). Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
• Martin, D. M. (1995). 1, 2 Thessalonians (Vol. 33). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Matthews, V. H., Chavalas, M. W., & Walton, J. H. (2000). The IVP Bible background commentary: Old Testament (electronic ed.). Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
• Oleschko, H. (Red.) (2002). Księga o aniołach. Kraków: Wydaw. WAM.
• Polhill, J. B. (1992). Acts (Vol. 26). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Pseudo-Dionysius. (1987). Pseudo-Dionysius: The Complete Works. (J. Farina, Ed., C. Luibheid & P. Rorem, Trans.). New York; Mahwah, NJ: Paulist Press.
• Stuart, D. K. (2006). Exodus (Vol. 2). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
• Tomasz z Akwinu (1962-1986). Suma teologiczna. T. 1-34. London: Veritas.
• Walker, L. L., Elmer A. Martens. (2005). Cornerstone biblical commentary: Isaiah, Jeremiah, & Lamentations (Vol. 8). Carol Stream, IL: Tyndale House Publishers.
• Van der Toorn, K., Becking, B., & van der Horst, P. W. (1999). In Dictionary of deities and demons in the Bible (2nd extensively rev. ed.). Leiden; Boston; Köln; Grand Rapids, MI; Cambridge: Brill; Eerdmans.
• Waltke, B. K., & O’Connor, M. P. (1990). An introduction to biblical Hebrew syntax. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.

Czy opisy spotkań ludzi z aniołami znajdujemy głównie w Starym Testamencie i czy są to tylko jakieś legendy z czasów patriarchów? Otóż nie. W samych tylko księgach tzw. historycznych Nowego Testamentu (czyli w czterech Ewangeliach i Dziejach Apostolskich) słowo „anioł” pada 73 razy. W większości wypadków znajdziemy je w opisach wydarzeń, które miały miejsce w pierwszym stuleciu naszej ery. Przypominam, że księgi te zostały spisane osobiście przez świadków tych wydarzeń oraz na podstawie relacji bezpośrednich świadków. Są więc one na tyle wiarygodne, że można je traktować na równi ze współczesnymi, pisemnymi protokołami, na przykład z rozpraw sądowych (których raczej nikt nie próbuje podważać…). Z prostego porównania liczby wystąpień słowa „anioł” w Starym i Nowym Testamencie z ich objętością (117 razy na 23145 wersetów ST oraz 180 razy na 7957 wersetów NT) wynika, że autorzy NT wspominają o aniołach prawie pięć razy częściej niż autorzy ST, a przy uwzględnieniu samych tylko ksiąg historycznych — prawie dwa razy częściej.

Skąd w ogóle wzięło się polskie słowo „anioł”? Jest ono spolszczoną transliteracją łacińskiego angelus (od greckiego — angelos), które z kolei jest tłumaczeniem i odpowiednikiem hebrajskiego malak. Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać zacytowane przez Mateusza w języku greckim, wersety z hebrajskiego tekstu Starego Testamentu (dodaję również dla porównania tekst łacińskiej Wulgaty z 1598 roku, wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Mt 4:6) (…) jest bowiem napisane: Rozkaże o tobie swoim aniołom [gr. angelois] i będą cię nosić na rękach, abyś nie uderzył swojej nogi o kamień.

(Mt 4:6 VGCLEM) (…) Scriptum est enim: Quia angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum.

(Ps 91:11) Rozkaże bowiem o tobie swoim aniołom [hebr. malachaw], aby cię strzegli na wszystkich twoich drogach.

(Mt 11:10) Bo on jest tym, o którym jest napisane: Oto ja posyłam mego posłańca [gr. angelon] przed twoim obliczem, który przygotuje twoją drogę przed tobą.

(Mt 11:10 VGCLEM) Hic est enim de quo scriptum est: Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui præparabit viam tuam ante te.

(Ml 3:1) Oto posyłam mego posłańca [hebr. malaki], który przygotuje drogę przed moim obliczem (…)

W pierwszej parze wersetów słowa malak i angelos oznaczają anioła, natomiast w drugiej — posłańca (więcej o znaczeniu słowa malak tutaj). Jednak w Nowym Testamencie na 186 wystąpień greckiego słowa angelos, tylko sześć razy odnosi się ono do ludzi-posłańców; pozostałe wystąpienia dotyczą aniołów „niebieskich” (poza jednym wyjątkiem w 2 Kor 12:7, gdzie Paweł pisze o „wysłanniku szatana”).

* * *
Po raz pierwszy anioł w Nowym Testamencie pojawia się już na jego początku. W pierwszym rozdziale Ewangelii według Mateusza anioł ukazuje się Józefowi, który zastanawia się, co ma zrobić w trudnej i niezrozumiałej dla niego sytuacji:

Mt 1:18–20 18 A z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak: Gdy Maria, jego matka, została zaślubiona Józefowi, zanim się zeszli, okazało się, że jest brzemienna (…) 19 Ale Józef, jej mąż, będąc sprawiedliwym i nie chcąc jej zniesławić, chciał ją potajemnie oddalić. 20 A gdy o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. angelos kyriu] ukazał mu się we śnie i powiedział: Józefie, synu Dawida, nie bój się przyjąć Marii, twojej żony. To bowiem, co się w niej poczęło, jest z Ducha Świętego.

Anioł Pana ukazał się Józefowi (również we śnie) jeszcze dwa razy: najpierw informując go, że ma uciekać z rodziną do Egiptu, a jakiś czas potem — że może już bezpiecznie wracać do swojego kraju (zob. Mt 2:13–19; więcej o tym tutaj).

Jednak biorąc pod uwagę chronologię wydarzeń nowotestamentowych, pierwszy raz z aniołem spotkał się kapłan Zachariasz:

(Łk 1:5–19) 5 Za dni Heroda, króla Judei, żył pewien kapłan imieniem Zachariasz, (…) 8 A gdy pełnił służbę kapłańską przed Bogiem w kolejności swojej zmiany; 9 Zgodnie ze zwyczajem urzędu kapłańskiego padł na niego los, aby wejść do świątyni Pana [gr. kyriu] i palić kadzidło. 10 A cała rzesza ludzi modliła się na zewnątrz w czasie kadzenia. 11 Wtedy ukazał mu się anioł Pana [gr. angelos kyriu] stojący po prawej stronie ołtarza kadzenia. (…) 13 (…) anioł [gr. angelos] powiedział do niego: Nie bój się, Zachariaszu, (…) 19 (…) Ja jestem Gabriel, który stoi przed Bogiem. Zostałem posłany, aby mówić do ciebie i przynieść ci tę radosną nowinę.

Tym razem anioł nie tylko wyjawił mu swoje imię, a także to, kto go wysłał i w jakim celu (porównaj historię ze ST, kiedy to anioł Pana wzbraniał się przed podaniem swojego imienia, twierdząc, że jest „tajemnicze” — hebr. feli oznacza też niepojęte, Sdz 13:18). Imię Gabriel (hebr. gawriel) można przetłumaczyć jako „mężczyzna Boży”, przy czym hebrajskie gewer oznacza mężczyznę silnego i odważnego.

Ten sam Gabriel, jakieś sześć miesięcy później, został wysłany do Marii, która miała zostać matką Jezusa:

(Łk 1:26–29) 26 A w szóstym miesiącu Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret; 27 Do dziewicy (…) a dziewicy było na imię Maria. 28 Kiedy anioł przyszedł [gr. eiselthon] do niej, powiedział: Witaj, obdarowana łaską, Pan jest z tobą. Błogosławiona jesteś między kobietami. 29 Ale ona, ujrzawszy go, zlękła się [gr. dietarachthe] z powodu jego słów i zastanawiała się, co miałoby znaczyć to pozdrowienie.

W obu przypadkach nie ma żadnego opisu wyglądu anioła Gabriela. Jedyną wskazówką jest grecki czasownik eiserchomai oznaczający wejść do jakiegoś pomieszczenia, miasta itp., który sugeruje, że — podobnie jak w ST (zob. część pierwszą artykułu) — anioł pod postacią mężczyzny po prostu wszedł do domu, w którym mieszkała Maria. Zauważ także, że Maria nie przestraszyła się ani jego wyglądem, ani pojawieniem się „z nikąd”, ale zlękła się tym, co do niej powiedział (gr. słowo diatarassomai oznacza „być głęboko zaniepokojonym, zdezorientowanym”).

Gabriel był również tym aniołem, który został posłany do proroka Daniela. Pierwszy raz w roku 551 przed Chrystusem:

(Dn 8:1,15–16) 1 W trzecim roku panowania króla Belszazara ukazało mi się widzenie, (…) 15 A gdy ja, Daniel, patrzyłem na to widzenie i pytałem się o jego znaczenie, oto stanął przede mną ktoś o wyglądzie mężczyzny [hebr. kemare gawer]. 16 Usłyszałem też ludzki głos między brzegami Ulaj, który zawołał: Gabrielu [hebr. gawriel], wyjaśnij mu to widzenie.

i ponownie, w roku 538 przed Chrystusem:

(Dn 9:1,21–23) 1 W pierwszym roku Dariusza, syna Aswerusa, z rodu Medów, który był ustanowiony królem nad królestwem Chaldejczyków; (…) 21 Gdy jeszcze mówiłem w modlitwie, oto mąż Gabriel, którego widziałem w widzeniu na początku, przyleciał spiesznie i dotknął mnie w czasie ofiary wieczornej. 22 I wyjaśniał mi, i rozmawiał ze mną, mówiąc: Danielu, teraz wyszedłem, aby uczynić cię zdolnym do zrozumienia. 23 Na początku twoich błagań wyszło słowo, a ja przybyłem, aby ci je oznajmić, (…)

Jeśli kiedykolwiek czytałeś Księgę Daniela, to wiesz, że swoje wizje oraz różne pojawiające się w nich postacie prorok opisał bardzo szczegółowo, ale ponownie — o wyglądzie anioła zanotował tylko tyle, że wyglądał on jak mężczyzna.


* * *
W Biblii mamy wymienione imię jeszcze tylko jednego anioła, które brzmi Michał. Jest on wspomniany w trzech księgach: Daniela, Liście św. Judy i Objawieniu św. Jana. Michał jest nazywany „wielkim/waszym księciem” oraz „archaniołem”. W Księdze Daniela czytamy:

(Dn 12:1–2) 1 W tym czasie powstanie Michał [hebr. michael], wielki książę [hebr. hassar haggadol], który wstawia się za synami twego ludu [tj. Izraelitami — red.]. Nastanie czas ucisku, jakiego nie było, odkąd narody zaczęły istnieć aż do tego czasu. W tym czasie twój lud [tj. Izrael — red.] zostanie wybawiony, każdy, kto znajdzie się zapisany w księdze. 2 A wielu z tych, którzy śpią w prochu ziemi, obudzi się, jedni do życia wiecznego, a drudzy ku hańbie i wiecznej pogardzie.

Natomiast werset, który zawiera tytuł „archanioł”, z Listu świętego Judy apostoła zacytuję w nieco szerszym kontekście, a refleksję nad całym tym fragmentem pozostawiam Tobie, szanowny czytelniku:

(Jud 5–9) 5 Chcę więc wam przypomnieć (…) że Pan, który wybawił lud z ziemi Egiptu, potem wytracił tych, którzy nie uwierzyli. 6 Także aniołów, którzy nie zachowali swego pierwotnego stanu, lecz opuścili własne mieszkanie, zatrzymał w wiecznych pętach w ciemnościach na sąd wielkiego dnia. 7 Tak samo Sodoma i Gomora oraz okoliczne miasta, które w podobny sposób jak i one oddały się nierządowi i podążały za cudzym ciałem, służą za przykład, ponosząc karę wiecznego ognia. 8 Podobnie ci ludzie rojący sny plugawią ciało, gardzą panowaniem i bluźnią przełożonym. 9 Lecz archanioł Michał [gr. michael ho archangelos], rozprawiając z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie ośmielił się wypowiedzieć przeciwko niemu bluźnierczego oskarżenia, ale powiedział: Niech cię Pan zgromi.

Imię Michał można przetłumaczyć „kto (jest) jak Bóg” i nie jest ono w Biblii zarezerwowane dla aniołów, bo nosiło je również (przynajmniej) dziesięciu ludzi.* Natomiast w greckim terminie archangelos przedrostek arch- pochodzi od czasownika archo i oznacza „rządzić, dowodzić, być naczelnym”. Tak więc można powiedzieć, że archanioł to „anioł dowodzący” — świadczy o tym zresztą werset z Apokalipsy:

(Ap 12:7–9) 7 I nastąpiła walka w niebie. Michał i jego aniołowie walczyli ze smokiem. I walczył smok i jego aniołowie; 8 Ale nie zwyciężyli i nie było już dla nich miejsca w niebie. 9 I zrzucony został wielki smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, zwodzący cały świat. Został zrzucony na ziemię, z nim też zrzuceni zostali jego aniołowie.

Michał jest jedynym aniołem wymienionym w tekście Biblii, który posiada tytuł archanioła. Co prawda słowo to występuje jeszcze raz w Liście do Tesaloniczan, ale nie pojawia się tam imię Michała ani żadnego innego anioła, więc nie ma pewności, o kim jest tam mowa (raz jeszcze cytuję dłuższy fragment, bo wydaje mi się, że warto go dziś przypomnieć):

(1 Tes 4:16–18) 13 A nie chcę, bracia, abyście byli w niewiedzy co do tych, którzy zasnęli, abyście się nie smucili jak inni, którzy nie mają nadziei. 14 Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał, to też tych, którzy zasnęli w Jezusie, Bóg przyprowadzi wraz z nim. 15 Bo to wam mówimy przez słowo Pana, że my, którzy pozostaniemy żywi do przyjścia Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy zasnęli. 16 Gdyż sam Pan z okrzykiem, z głosem archanioła i dźwiękiem trąby Bożej zstąpi z nieba, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. 17 Potem my, którzy pozostaniemy żywi, razem z nimi będziemy porwani w obłoki, w powietrze, na spotkanie Pana, i tak zawsze będziemy z Panem. 18 Dlatego pocieszajcie się wzajemnie tymi słowami.

Tak więc dość powszechne przypisywanie tytułu archanioła Gabrielowi, nie ma oparcia w tekście Biblijnym. Dodatkowe imiona czterech, siedmiu lub dziesięciu archaniołów, które można spotkać w różnych opracowaniach, pochodzą ze źródeł pozabiblijnych, między innymi z księgi Henocha, dzieł gnostyków, żydowskiej kabały czy też tzw. „tradycji” kościoła katolickiego.

Warto też w tym miejscu wspomnieć, że według oficjalnej doktryny Chrześcijańskiego Zboru Świadków Jehowy, Pan Jezus Chrystus nie jest Bogiem, lecz Jego pierwszym stworzeniem i jest to ta sama osoba co archanioł Michał. Aby tego dowieść Świadkowie Jehowy wykorzystują własne, sprytnie dopasowane do swojej doktryny, tłumaczenie tekstu biblijnego.** Jeśli mi nie wierzysz, że tego nauczają, zapytaj ich sam, gdy do Ciebie przyjdą (albo sprawdź na ich stronie internetowej). A jeżeli sądziłeś, że są oni jakimś odłamem chrześcijaństwa o „pokręconej” teologii, to byłeś w błędzie. Świadkowie Jehowy chrześcijanami nie są (pominę tu inne ich nauki, które to potwierdzają) i od czasu założenia ich organizacji w 1870 roku przez C. T. Russella, nigdy nimi nie byli. A szkoda…, bo ich zaangażowanie w pracę ewangelizacyjną (w ich rozumieniu), życie zgodnie z wyznawaną wiarą i wytrwałość w obliczu prześladowań mogłyby być przykładem dla wielu, którzy przyjęli prawdziwą ewangelię.

* W polskim tłumaczeniu UBG imię to w ST brzmi Mikael, np. za czasów Mojżesza — Mikael z pokolenia Aszera (zob. Lb 13:13), za czasów Ezdrasza — Mikael z rodziny Szefatiasza (zob. Ezd 8:8).
** Chodzi o Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata (wyd. polskie z 1997 i 2018 r.), wydanie w języku angielskim nosi tytuł New World Translation of the Holy Scriptures (1950/1953, 1970, 1981, 1984, 2013, 2019 editions).

(część 4 tutaj)

• Ilustracja pochodzi z: The Holy Bible containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, with a complete concordance, embracing every passage of scripture… Paris, Ontario: John S. Brown, 1881.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (VGCLEM) pochodzą z Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Słowo „anioł”, będące tłumaczeniem hebrajskiego malak (posłaniec), oznacza kogoś posłanego z wiadomością lub jakimś zadaniem. Przy czym posłaniec ten nigdy nie jest człowiekiem, ale istotą duchową, która jednak może pojawiać się w materialnym świecie w postaci ludzkiej i jest to zawsze postać mężczyzny (zob. pierwszą część artykułu).

Jeśli prześledzimy tekst Biblii, to dowiemy się, że czasem jednak anioł nie przybierał fizycznie postaci człowieka, ale pojawiał się tylko w snach, jak to było w przypadku patriarchy Jakuba:

(Rdz 28:12) I śniło mu się, że na ziemi stała drabina, a jej szczyt sięgał nieba. A oto aniołowie Boży [hebr. malake elohim; dosł. aniołowie Boga] wstępowali i zstępowali po niej.

(Rdz 31:11) Wtedy Anioł Boga [hebr. malak haelohim] powiedział mi we śnie: Jakubie! A ja odpowiedziałem: Oto jestem.

czy też — w Nowym Testamencie — w przypadku Józefa, męża Marii:

(Mt 1:20) A gdy o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. angelos kyriu] ukazał mu się we śnie i powiedział: Józefie, synu Dawida, nie bój się przyjąć Marii, twojej żony. (…)

(Mt 2:13) A gdy oni odeszli, oto anioł Pana [gr. angelos kyriu] ukazał się we śnie Józefowi i powiedział: Wstań, weź dziecko oraz jego matkę i uciekaj do Egiptu, (…)

Zdarzało się też, że anioły rozmawiały z prorokami w ich wizjach i wyjaśniały znaczenie ukazujących się postaci, zdarzeń i symboli. Takie wizje mamy zapisane na przykład w Księdze Zachariasza:

(Za 1:9) Wtedy zapytałem: Kim oni są, mój panie? I Anioł [hebr. hammalak], który rozmawiał ze mną, odpowiedział mi: Ja ci pokażę, kim oni są.

(Za 2:3) A oto gdy Anioł [hebr. hammalak], który rozmawiał ze mną, odchodził, inny anioł [hebr. malak] wyszedł mu naprzeciw.

Co ciekawe, w żadnym z sześciu rozdziałów księgi Zachariasza, w których prorok zapisał swoje wizje, nie ma ani jednego zdania opisującego wygląd owych aniołów. Wobec tego wydaje się, że nie było w nich niczego zaskakującego, odmiennego, co warto było zanotować. Wspomnieć jednak należy, że w Księdze proroka Zachariasza znajdujemy również krótki opis dwóch tajemniczych postaci ze skrzydłami:

(Za 5:9) Potem podniosłem swoje oczy i spojrzałem, a oto wyszły dwie kobiety mające wiatr pod swoimi skrzydłami, a ich skrzydła przypominały skrzydła bocianie. (…)

Anioł, który z prorokiem rozmawiał, nie wyjaśnił mu kim były te skrzydlate kobiety, jednak wszystkie elementy wizji Zachariasza sugerują, że nie miały one nic wspólnego z aniołami — posłańcami Boga. Ponadto, ponieważ według Prawa Mojżeszowego, bociany były dla Żydów ptakami nieczystymi (zob. Kpł 11:13–19), powiązanie tych latających istot akurat z bocianami (w tekście Biblii nie ma niczego przypadkowego) dodatkowo sugeruje, że kobiety te nie były aniołami, ani tym bardziej aniołami płci żeńskiej. Bo też anioły opisane w Biblii nigdy nie pojawiały się jako kobiety, nigdy też nie posiadały skrzydeł. Za to, na przykład w literaturze ugaryckiej, Anat — siostra Baala, jest przedstawiana ze skrzydłami. A w sztuce starożytnej Mezopotamii stworzenia przedstawiane ze skrzydłami to zazwyczaj różnego rodzaju demony. Ze skrzydłami była też czasem przedstawiana bogini Isztar (więcej o Isztar/Asztarte tutaj). Zamykając ten wątek dodam, że przejrzałem kilkadziesiąt komentarzy do tej księgi i nie spotkałem w żadnym z nich definitywnego i popartego solidnymi argumentami rozstrzygnięcia, kim były (lub co reprezentowały) te uskrzydlone kobiety z wizji Zachariasza…


* * *
W księgach prorockich odnajdziemy jeszcze dwa inne rodzaje stworzeń ze świata duchowego, które posiadają skrzydła: cherubiny i serafiny. Dość dokładnie wygląd cherubinów opisał Ezechiel w rozdziale pierwszym i dziesiątym swojej księgi — przytoczę tylko ich najistotniejsze fragmenty:

(Ez 1:1–10) 1 I stało się w trzydziestym roku, w czwartym miesiącu, piątego dnia tego miesiąca, gdy byłem wśród uprowadzonych nad rzeką Kebar, że otworzyły się niebiosa i miałem widzenie Boże. (…) 5 Także ze środka ukazało się coś na kształt czterech istot żywych. A wyglądały tak: miały one postać człowieka. 6 Każda z nich miała po cztery twarze i każda po cztery skrzydła. 7 Ich nogi były proste, a ich stopy jak stopy u cielca; lśniły jak polerowany brąz. 8 Pod skrzydłami, po czterech bokach, miały ręce ludzkie; a one cztery miały twarze i skrzydła. (…) 10 A ich twarze miały taki wygląd: wszystkie cztery miały z przodu twarz ludzką, z prawej strony — twarz lwa, z lewej strony wszystkie cztery miały twarze wołu, a także z tyłu miały wszystkie twarz orła.

(Ez 10:19–22) 19 A cherubiny [hebr. hakkeruvim] podniosły swoje skrzydła i uniosły się z ziemi na moich oczach. 20 (…) i poznałem, że były to cherubiny [hebr. cheruvim]. 21 Każdy z nich miał po cztery twarze i każdy miał po cztery skrzydła, a pod skrzydłami było coś w kształcie rąk ludzkich. 22 A wygląd ich twarzy był taki sam jak twarze, które widziałem nad rzeką Kebar. (…)

Natomiast bardzo krótki opis wyglądu serafinów znajdziemy w Księdze Izajasza:

(Iz 6:2–3) 2 Serafiny [hebr. serafim] stały ponad nim, a każdy z nich miał po sześć skrzydeł: dwoma zakrywał swoją twarz, dwoma przykrywał swoje nogi, a dwoma latał. 3 I wołał jeden do drugiego: Święty, święty, święty, PAN zastępów. (…)

Serafiny widział również Jan apostoł. W czwartym rozdziale Apokalipsy, opisując tron Boga w niebie, zanotował:

(Ap 4:6–8) 6 Przed tronem było też morze szklane podobne do kryształu. A pośrodku tronu i wokoło tronu były cztery stworzenia pełne oczu z przodu i z tyłu. 7 Pierwsze stworzenie podobne było do lwa, drugie stworzenie podobne do cielca, trzecie stworzenie miało twarz jakby ludzką, a czwarte stworzenie podobne było do lecącego orła. 8 Każde zaś z tych czterech stworzeń miało po sześć skrzydeł dokoła, a wewnątrz były pełne oczu. I bez odpoczynku, dniem i nocą mówią: Święty, święty, święty, Pan Bóg Wszechmogący, ten, który był i który jest, i który ma przyjść.

Zarówno cherubiny, jak i serafiny — jak piszą niektórzy komentatorzy Biblii — dodatkowo chronią i oddzielają świętą przestrzeń tronu Bożego od reszty stworzenia tak duchowego, jak i materialnego. Ich obecność zawsze implikuje obecność samego Boga. Zresztą, zgodnie z poleceniem Boga, Żydzi mieli wykonać figury cherubinów, które stały w miejscu najświętszym świątyni i swoimi skrzydłami osłaniały arkę przymierza i jej pokrywę (tj. przebłagalnię, ang. mercy seat):

(Wj 25:18–20) 18 I uczynisz dwa złote cherubiny: wykujesz je ze złota na obu końcach przebłagalni. 19 Jednego cherubina uczynisz na jednym końcu, a drugiego cherubina na drugim końcu. Z samej przebłagalni uczynicie cherubiny na obu jej końcach. 20 A cherubiny będą mieć skrzydła rozpostarte ku górze, zakrywając swymi skrzydłami przebłagalnię. Ich twarze zaś będą zwrócone ku sobie, twarze cherubinów będą zwrócone ku przebłagalni.

Zasłona oddzielająca miejsce najświętsze również miała być ozdobiona cherubinami:

(Wj 26:31) Uczynisz też zasłonę z błękitnej tkaniny, purpury, karmazynu i skręconego bisioru; na niej wyhaftujesz cherubiny.

Podobnie zresztą jak tkaniny, z których zbudowany był namiot przybytku, będący przenośną świątynią w okresie czterdziestoletniej wędrówki Żydów po pustyni. Poza tym ściany, drzwi, listwy i szczeble świątyni wybudowanej w Jerozolimie przez króla Salomona były także ozdobione haftowanymi, bądź wyrytymi cherubinami (zob. rozdziały 6–7 Pierwszej Księgi Królewskiej). Zatem zestawiając ze sobą wizje proroków Izajasza i Ezechiela z wystrojem świątyni, dochodzimy do wniosku, że rzeźbione/haftowane cherubiny miały informować (i ostrzegać) o bliskiej obecności Boga:

(Wj 25:22) Tam będę się z tobą spotykać i sponad przebłagalni, spomiędzy dwóch cherubinów, którzy są nad arką świadectwa, będę z tobą rozmawiać o wszystkim, co ci rozkażę dla synów Izraela.

(Lb 7:89) A gdy Mojżesz wchodził do Namiotu Zgromadzenia, aby rozmawiać z Bogiem, wtedy słyszał głos mówiącego do niego z przebłagalni, która była nad arką świadectwa, spomiędzy dwóch cherubinów. I przemawiał do niego.

O ile cherubiny i serafiny pełnią nieco odmienne funkcje, co jasno wynika z tekstu biblijnego, nie były one przez Boga wysyłane na ziemię ani z wiadomością, ani z jakimkolwiek innym zadaniem. Dlatego ani do cherubinów, ani do serafinów nie jest w Biblii stosowany termin hebrajski malak, oznaczający posłańca (zob. pierwszą część artykułu). Innymi słowy, nie są one aniołami. Zaliczanie ich do tzw. „chórów anielskich”* ma niewiele wspólnego z tym, co czytamy w Biblii. A przedstawianie cherubinów jako małych, nagich chłopców ze skrzydełkami, nie ma absolutnie nic wspólnego z rzeczywistością objawioną w Biblii. A jednak rozmaite aniołki, cherubinki i kupidyny — nazywane w literaturze fachowej putti — spotyka się dziś powszechnie w sztuce religijnej. Począwszy od okresu renesansu zdobią grobowce, figury „świętych”, ołtarze, budynki sakralne, ogrody itd. Wszystkie one tak naprawdę przedstawiają rzymskiego boga Amora (gr. Erosa), czyli boga niepohamowanego, fizycznego pożądania i namiętności.

* * *
W tym miejscu należy wspomnieć o jeszcze jednym cherubinie, o którym mówi Biblia, i którego nazywa: kusicielem, wężem, diabłem, szatanem, Belzebubem (tj. panem much)**, ojcem kłamstwa, władcą diabłów/demonów, władcą tego świata, władcą rządzącym w powietrzu, wielkim czerwonym smokiem i Lucyferem. Nie pomyliłem się — szatan nie jest „upadłym aniołem”, ale zbuntowanym cherubinem. Aby się o tym przekonać, trzeba zajrzeć do Księgi Proroka Ezechiela:

(Ez 28:12–17) 12 Synu człowieczy, podnieś lament nad królem Tyru i mów do niego: Tak mówi Pan BÓG: Ty pieczętujesz sumę, pełen mądrości i doskonały w swej piękności; 13 Byłeś w Edenie, ogrodzie Bożym; twoim nakryciem był wszelki drogi kamień: karneol, topaz i jaspis, chryzolit, onyks i beryl, szafir, karbunkuł i szmaragd oraz złoto. Wykonanie twoich bębenków i fletów zostało przygotowane w dniu, kiedy zostałeś stworzony. 14 Ty jesteś namaszczonym cherubinem nakrywającym [hebr. keruw mimszach hassochech]; ja cię ustanowiłem. Byłeś na świętej górze Boga, przechadzałeś się wśród kamieni ognistych. 15 Byłeś doskonały w swoich drogach od dnia, kiedy zostałeś stworzony, aż znalazła się w tobie nieprawość. (…) 17 Uniosło się twoje serce z powodu twojej piękności, znieważyłeś swoją mądrość z powodu twojego blasku. (…)

O ile mowa ta — jak wynikałoby z wersetu 12 — została skierowana do króla Tyru, jednak jego opis sięga daleko poza historyczną postać ziemskiego władcy, a dotyczy kogoś znacznie potężniejszego, znacznie bardziej pysznego i znacznie bardziej złego, czyli samego diabła. Z podobnym zabiegiem (tzw. podwójnego zastosowania proroctwa) mamy do czynienia na przykład w przypadku zapowiedzi upadku Babilonu w Księdze Proroka Jeremiasza, z tą różnicą, że Jeremiasz sięgał równocześnie daleko w przyszłość (zob. tutaj), a Ezechiel — daleko w przeszłość.

Natomiast w 14 rozdziale Księgi Izajasza trafiamy na wersety, które bezpośrednio odnosiły się do króla Babilonu, ale równocześnie też do szatana:

(Iz 14:12–15) 12 O jakże spadłeś z nieba, Lucyferze [hebr. helel], synu jutrzenki [hebr. ben szachar]! Powalony jesteś aż na ziemię, ty, który osłabiałeś narody! 13 Ty bowiem mówiłeś w swoim sercu: Wstąpię do nieba, ponad gwiazdy Boga wywyższę swój tron. Zasiądę na górze zgromadzenia, na krańcach północy; 14 Wzniosę się nad szczyty obłoków, będę równy Najwyższemu. 15 Lecz zostaniesz strącony aż do piekła, do krańców dołu.

Uważny czytelnik znajdzie w tekstach obu proroków 14 wspólnych elementów charakteryzujących tę postać (aby je wszystkie odnaleźć, trzeba przeczytać całe rozdziały), która niewątpliwie kryła się w cieniu pysznych władców Tyru i Babilonu.

Imię tego zbuntowanego przeciw Bogu cherubina jest transliteracją łacińskiego słowa lucifer, które oznacza „(przy)noszący światło” (łac. lux — światło, fero — nieść), a które z kolei jest tłumaczeniem hebrajskiego helel w łacińskiej wersji Biblii z IV wieku (tzw. Wulgacie). Łacińskie słowo lucifer było również używane na określenie planety Wenus (nazywanej też Gwiazdą Poranną lub po łacinie Stella Matutina).*** Zaś hebrajskie słowo helel występuje w tekście Biblii tylko ten jeden raz i oznacza „jaśniejący”, a pochodzi od czasownika halal, oznaczającego z kolei „świecić, jaśnieć” i „pysznić się”. Natomiast hebrajskie ben szachar, oznacza „syn świtu/poranka” i właśnie tak jest przetłumaczone w większości Biblii. A ponieważ słowo ben jest często używane w zwrotach idiomatycznych (np. ben adam — syn Adama, czyli człowiek; ben belijjaal — syn Beliala, czyli postępujący niegodziwie), ben szachar można przetłumaczyć również: „przynoszący światło dnia” czy też „poranny”, co dodatkowo potwierdza zasadność oddania hebrajskiego helel przez stare łacińskie określenie kogoś niosącego światło. Etymologicznie natomiast, słowo helel jest powiązane z ugaryckim hll — jasność (ang. brightness) i prawdopodobnie z arabskim hilal — półksiężyc (ang. crescent moon). Stąd też w niektórych leksykonach znajdziemy informacje, że helel może być określeniem porannej gwiazdy (tj. Wenus) lub też sierpu księżyca.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że zarówno zacytowany wyżej 12 werset z Izajasza (a w zasadzie cały akapit), jak i inne fragmenty mówiące nie wprost o szatanie (np. z Księgi Ezechiela czy Hioba), wzbudzają wśród biblistów wiele kontrowersji i sporów co do tego, czy rzeczywiście odnoszą się do kusiciela oraz w jaki sposób należy tłumaczyć poszczególne słowa i wersety. Ale jeśli przeanalizuje się te teksty oraz pokrętne interpretacje niektórych biblistów, utrzymujących, że powyższe fragmenty Pisma Świętego nie mają z diabłem nic wspólnego, to można odnieść przedziwne wrażenie, że szatan zawsze się za kimś kryje i kimś się zasłania. Uważam, że skonstruowane w ten sposób fragmenty Biblii, które mówią o nim i równocześnie o kimś innym, właśnie to sugerują. Sądzę też, że znawcy tekstu biblijnego, podpierający się bardzo dobrą znajomością języków i kultur starożytnych, którzy wykluczają z tych fragmentów odniesienie do szatana, są w błędzie. A przy tym zmieniają tłumaczenie hebrajskiego helel w taki sposób, że w rezultacie Pan Jezus Chrystus i szatan w ich przekładach biblijnego tekstu są nazwani dokładnie tak samo (zob. Postscriptum 1).

* * *
Kończąc tę część artykułu, chciałbym przywołać fragment jednego z listów Pawła, w którym upomina i przestrzega chrześcijan w Koryncie przed fałszywymi nauczycielami, podszywającymi się pod apostołów Chrystusa i wykrzywiającymi prostotę ewangelii (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(2 Kor 11:2–15) 2 Jestem bowiem zazdrosny o was Bożą zazdrością; zaślubiłem was bowiem jednemu mężowi, aby przedstawić was Chrystusowi jako czystą dziewicę. 3 Lecz boję się, by czasem, tak jak wąż swoją przebiegłością oszukał Ewę, tak też wasze umysły nie zostały skażone i nie odstąpiły od prostoty, która jest w Chrystusie. 4 Gdyby bowiem przyszedł ktoś i głosił innego Jezusa, którego my nie głosiliśmy, albo gdybyście przyjęli innego ducha, którego nie otrzymaliście, albo inną ewangelię, której nie przyjęliście, znosilibyście go z łatwością. (…) 13 Tacy bowiem są fałszywymi apostołami, podstępnymi pracownikami, którzy przybierają postać apostołów Chrystusa. 14 I nic dziwnego, sam bowiem szatan przybiera postać anioła światłości. 15 Nic więc wielkiego, jeśli i jego słudzy przybierają postać sług sprawiedliwości. Koniec ich jednak będzie według ich uczynków.

* Zob. dzieła Pseudo-Dionizego Aeropagity (z V/VI wieku) i Tomasza z Akwinu (z XIII wieku)

** Lub: władcą latających insektów.

*** W mitologii rzymskiej było także imieniem syna Aurory, bogini zorzy porannej i świtu (gr. Eos, indyjsk. Uszas, praindoeurop. Heusos) i Kefalosa; w mitologii greckiej ich syn nosił imię Faeton (z Syrii).


(część 3 tutaj)

Postscriptum 1

Z jedenastu polskich tłumaczeń Biblii, które mam przed sobą, tylko w dwóch z nich w 12 wersecie 14 rozdziału Księgi Izajasza znajdziemy słowo „lucyfer”, które jednoznacznie wskazuje, o kim prorok mówi — są to Uwspółcześniona Biblia Gdańska i Biblia Jakuba Wujka. W pozostałych wersjach tłumacze oddali hebr. helel ben szachar na różne sposoby. Podobnie jest w tłumaczeniach na język angielski, gdzie tylko w Geneva Bible (1560), Douay-Rheims Bible (1582), King James Bible (1611), i New King James Bible (1982) tłumacze zdecydowali się w 12 wersecie pozostawić łacińskie imię identyfikujące opisywaną postać z szatanem (niestety nie byłem w stanie przejrzeć wszystkich wydanych tłumaczeń…).

Jest to istotne, ponieważ w 16 wersecie 22 rozdziału Księgi Objawienia Jan zapisał, że Jezus nazwał siebie „jasną gwiazdą poranną” (ang. bright and morning star). Zestawienie fragmentów wersetów z Izajasza i Apokalipsy w różnych tłumaczeniach podaję niżej. Zauważ, że w tzw. Biblii Warszawskiej (BW) oraz w anglojęzycznych Good News Translation (GNB), New International Version (NIV) i Complete Jewish Bible (CJB) tłumacze postarali się, żeby do szatana i Pana Jezusa zastosować to samo określenie…

(BB 1563) gwiazdo jutrzenna [o szatanie — red.] — gwiazda jasna i zaranna [o Jezusie — red.]
(BJW 1599/1923) Lucyferze! któryś rano wschodził — gwiazda jasna i zaranna
(BG 1881) jutrzenko! która wschodzisz rano — gwiazda jasna i poranna
(BW 1975) gwiazdo jasna, synu jutrzenki — gwiazda jasna poranna
(BP 1975) Promienna gwiazdo, synu jutrzenki — Jasna gwiazda poranna
(BT 2005/2017) Jaśniejący, Synu Jutrzenki — Gwiazda świecąca, poranna
(PAU 2008) jaśniejąca gwiazdo, synu jutrzenki — świecącą Gwiazdą Poranną
(EIB 2016) blasku, synu jutrzenki — Gwiazdą Jasną, Poranną
(UBG 2017) Lucyferze, synu jutrzenki — jasną gwiazdą poranną.
(BE 2018) jaśniejąca gwiazdo, synu jutrzenki — gwiazda świecąca, poranna
(SNPD 2020) blasku, synu jutrzenki — Gwiazda jasna poranna

(Geneva 1560) Lucifer, sonne of the morning — bright morning starre
(D-R 1582) Lucifer, who didst rise in the morning — bright and morning star
(ASV 1901) day-star, son of the morning — bright, the morning star
(NASB 1960/1995) star of the morning, son of the dawn — the bright morning star
(GNB 1966/1992) King of Babylonia, bright morning star — bright morning star
(RSV 1971) Day Star, son of Dawn — bright morning star
(NIV 1973/2011) morning star, son of the dawn — bright Morning Star
(NRSV 1989) Day Star, son of Dawn — bright morning star
(ISV 1996/2011) Day Star, son of the Dawn — bright morning star
(NLT 1996/2015) shining star, son of the morning — bright morning star
(The Message 2005) Babylon! Daystar! Son of Dawn — Bright Morning Star
(EMPH 2010) Shining One—Son of the Dawn — bright and the morning Star
(ESV 2016) Day Star, son of Dawn — bright morning star
(NET 2020) shining one, son of the dawn — bright morning star

(CJB 1998) morning star, son of the dawn — bright Morning Star

Postscriptum 2

Jeśli jesteś katolikiem, to czy zastanawiałeś się kiedykolwiek, co robi wezwanie „Gwiazdo zaranna” (w wersji ang. Morning star; w wersji łac. Stella matutina) w tzw. Litani Loretańskiej do Najświętszej Maryi Panny, której tekst ustalono w 1631 roku? Jeżeli przeczytałeś w miarę uważnie cały powyższy artykuł, to zapewne zauważyłeś, że tytuł „Gwiazda zaranna” w Biblii odnosi się do Pana Jezusa Chrystusa — zob. wyżej: Biblię Brzeską (z 1563 r.) i Biblię Jakuba Wujka (z 1599 r.) — a nie do Marii, Jego matki. A jeżeli masz wątpliwości co do ewentualnej poprawności polskiej wersji tej litanii, podaję również stosowny werset z Apokalipsy w oficjalnym łacińskim przekładzie Kościoła Katolickiego (Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam), ogłoszonym po Soborze Trydenckim, w 1592 roku:

(Ap 22:16 VGCLEM) Ego Jesus misi angelum meum testificari vobis hæc in ecclesiis. Ego sum radix, et genus David, stella splendida et matutina.

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Zastanawiałeś się kiedykolwiek czy anioły mają skrzydła? Cóż to za pytanie — możesz sobie pomyśleć — przecież wszyscy wiedzą, że tak. Wystarczy spojrzeć na dowolną ilustrację, obraz albo rzeźbę przedstawiającą takiego czy innego anioła; w literaturze i filmie jest zresztą tak samo. Anioł musi mieć skrzydła, bo jak inaczej rozpoznać, że to anioł? No właśnie… tak się składa, że według świadectwa Biblii, nikt nigdy nie widział anioła ze skrzydłami. Dlatego też niejednokrotnie ludzie nie byli świadomi, że z aniołami rozmawiali, co zresztą potwierdza autor listu do Hebrajczyków:

(Hbr 13:2) Nie zapominajcie o gościnności, gdyż przez nią niektórzy, nie wiedząc, aniołów gościli.

Artyści zaczęli „przyprawiać” aniołom skrzydła dopiero w czwartym wieku po Chrystusie. Wcześniej chrześcijanie (lub ludzie podający się za chrześcijan) przedstawiali aniołów bez skrzydeł. Nie jest tematem tego artykułu dociekanie skąd się wziął ten zwyczaj. Zajmiemy się za to tekstem biblijnym i zobaczymy, co o aniołach mówi sama Biblia. W tym miejscu od razu zastrzegam, że ten krótki artykuł w żadnej mierze nie jest wykładem angelologii, ani nawet jego skrótem. Chciałbym jednak poruszyć kilka kwestii związanych z aniołami (i nie tylko), które — jak się wydaje — są dla większości ludzi zupełnie nieznane.

* * *
Pierwszy raz anioł pojawia się w Biblii w 16 rozdziale Księgi Rodzaju, czyli w Pierwszej Księdze Mojżeszowej:

(Rdz 16:7–11) 7 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] znalazł ją [Hagar — red.] u źródła wód na pustyni, u źródła przy drodze do Szur. 8 I zapytał: Hagar, służąco Saraj, skąd przyszłaś i dokąd idziesz? Ona odpowiedziała: Uciekam od swojej pani Saraj. 9 Anioł PANA powiedział jej: Wróć do swojej pani i poddaj się pod jej władzę. 10 Powiedział jej też Anioł PANA: Rozmnożę twoje potomstwo tak bardzo, że z powodu jego mnogości nie będzie go można policzyć. 11 Potem Anioł PANA powiedział jej: Oto poczęłaś i urodzisz syna, a nadasz mu imię Izmael, bo PAN usłyszał twoje cierpienie.

Zauważ, że Mojżesz nawet nie napomknął jak ten anioł wyglądał. Zwróć również uwagę na to, że Hagar w żaden sposób nie zdziwił wygląd tego anioła, i że rozmawiała z nim jak ze spotkanym przypadkowo człowiekiem, którego zresztą widziała:

(Rdz 16:13) I nazwała PANA [hebr. JHWH], który mówił do niej: Ty jesteś Bogiem, który mnie widzi. Powiedziała bowiem: Czyż tu nie spoglądałam na tego, który widzi mnie?

Do tego, kim tak naprawdę jest postać nazywana w Biblii „Anioł PANA” (ang. angel of the LORD), wrócimy później.

Kolejny raz opowieść o spotkaniu ludzi z aniołami znajdujemy w rozdziale 18 Księgi Rodzaju:

(Rdz 18:1–2) 1 Potem PAN ukazał mu się na równinie Mamre, a on siedział u wejścia do swego namiotu w najgorętszej porze dnia. 2 I podniósł swe oczy, i zobaczył, że naprzeciwko niego stanęli trzej mężczyźni. (…)

Z dalszej części owej historii wynika, że jednym z tych mężczyzn był sam Bóg, a dwaj pozostali byli aniołami:

(Rdz 18:22; 19:1–2) 18:22 Wtedy ci mężczyźni [hebr. haanaszim] odwrócili wzrok i poszli stamtąd do Sodomy, ale Abraham jeszcze stał przed PANEM [hebr. JHWH]. (…) 19:1 I dwaj aniołowie [hebr. hamalakim] przyszli wieczorem do Sodomy, (…) Gdy Lot ich zobaczył, wstał i wyszedł im naprzeciw, i skłonił się twarzą do ziemi. 2 I powiedział: Oto proszę, moi panowie, wstąpcie teraz do domu swego sługi, przenocujcie i umyjcie sobie nogi. (…)

I znów ani słowa o wyglądzie tych niezwykłych gości Abrahama. Biblijny tekst sugeruje jednak, że wyglądali jak zwykli, podróżujący mężczyźni (hebr. isz) — bez skrzydeł, bez aureoli itp. — z tym, że posiadali pewne „umiejętności”, których zwykli ludzie nie mają:

(Rdz 19:10–11) 10 Ale ci mężczyźni [hebr. haanaszim; tj. aniołowie — red.] wysunęli ręce, wciągnęli Lota do siebie, do domu, i zamknęli drzwi. 11 Mężczyzn [hebr. haanaszim; tj. mieszkańcy Sodomy — red.] zaś, którzy byli u drzwi domu, od najmniejszego aż do największego, porazili ślepotą, tak że na próżno usiłowali znaleźć drzwi.

Inny przykład spotkania anioła z ludźmi znajdziemy w opowieści o okolicznościach narodzenia Samsona:

(Sdz 13:3–6) 3 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał się tej kobiecie, i powiedział do niej: Oto jesteś niepłodna i nie rodziłaś, ale poczniesz i urodzisz syna. (…) 6 Wtedy kobieta przyszła i powiedziała swemu mężowi: Przyszedł do mnie mąż Boży [hebr. isz haelohim], którego oblicze było jak oblicze Anioła Boga [hebr. malak haelohim], bardzo straszne. Nie pytałam go, skąd jest, nie oznajmił mi też swego imienia.

Tym razem kobieta, której ukazał się anioł myślała, że przyszedł do niej mąż Boży (starotestamentowe określenie proroka — np. Mojżesza, zob. Pwt 33:1, Eliasza, zob. 2 Krl 1:9–10). Mimo tego, że jego oblicze było bardzo „straszne” (hebr. jare, inaczej: wzbudzające cześć i strach), ani ona, ani jej mąż (zob. Sdz 13:16) nie wiedzieli z kim mają do czynienia, aż do momentu, gdy anioł zniknął w ogniu palącej się na ołtarzu ofiary:

(Sdz 13:19–21) 19 Wziął więc Manoach koźlę oraz ofiarę pokarmową i złożył to na skale PANU [hebr. JHWH]. A uczynił on [anioł — red.] cud, a Manoach i jego żona patrzyli na to. 20 A gdy płomień wznosił się z ołtarza ku niebu, wtedy Anioł PANA [hebr. malak JHWH] wstąpił w płomień ołtarza, a Manoach i jego żona, widząc to, upadli na twarze na ziemię. 21 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] już więcej nie ukazał się Manoachowi ani jego żonie. (…)

* * *
W wielu wypadkach anioł nie był wysyłany przez Boga z wiadomością, ale z konkretnym zadaniem — niejednokrotnie chodziło o odebranie życia tysiącom ludzi, tak jak to miało miejsce choćby za panowania króla Dawida (zginęło wtedy siedemdziesiąt tysięcy mężczyzn):

(1 Krn 21:15–16,27) 15 Posłał też Bóg Anioła [hebr. malak] do Jerozolimy, aby ją zniszczyć. A gdy ją niszczył, wejrzał PAN [hebr. JHWH] i użalił się nad tym nieszczęściem i powiedział do Anioła, który niszczył [lud — red., zob. 2 Sm 24:16]: Dosyć już, powstrzymaj rękę. A Anioł PANA [hebr. malak JHWH] stał obok klepiska Ornana Jebusyty. 16 Gdy Dawid podniósł oczy, ujrzał Anioła PANA stojącego między ziemią a niebem, a w jego ręce dobyty miecz wyciągnięty nad Jerozolimą. (…) 27 I PAN rozkazał Aniołowi, by schował swój miecz do pochwy.

czy za króla Ezechiasza, podczas oblężenia Jerozolimy przez Sennacheryba, króla Asyrii:

(2 Krl 19:35) Tej samej nocy Anioł PANA [hebr. malak JHWH] wyszedł i zabił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy ludzi. A gdy wstali wcześnie rano, oto wszędzie było pełno trupów.

(2 Krn 32:21) I PAN [hebr. JHWH] posłał Anioła [hebr. malak], który wytracił wszystkich dzielnych wojowników, dowódców i naczelników w obozie króla Asyrii. (…)

Anioła z wyciągniętym mieczem napotkamy raz jeszcze w historii wróżbity Balaama, którego Balak, król Moabu, wynajął, aby ten przeklął lud Izraela:

(Lb 22:5–6) 5 I wysłał [Balak — red.] posłańców do Balaama, syna Beora, (…) aby go wezwać tymi słowy: Oto z Egiptu wyszedł lud, który okrył powierzchnię ziemi i stanął naprzeciwko mnie. 6 Dlatego teraz przyjdź, proszę, i przeklnij mi ten lud, (…)

(Lb 22:22–35) 22 I zapłonął gniew Boga, że on [Balaam — red.] poszedł; i stanął Anioł PANA [hebr. malak JHWH] na drodze jako przeciwnik. On zaś jechał na swojej oślicy (…) 23 A gdy oślica zobaczyła Anioła PANA stojącego na drodze z obnażonym mieczem w ręku, zboczyła z drogi i poszła w pole. (…) 24 Wtedy Anioł PANA stanął na ścieżce między winnicami, (…) 25 A gdy oślica zobaczyła Anioła PANA, przyparła do muru i przygniotła do niego nogę Balaama; (…) 26 Potem Anioł PANA poszedł dalej i stanął w ciasnym miejscu, gdzie nie można go było wyminąć (…) 27 A gdy oślica zobaczyła Anioła PANA, padła pod Balaamem. (…) 31 Wówczas PAN [hebr. JHWH] otworzył oczy Balaama i zobaczył Anioła PANA stojącego na drodze z obnażonym mieczem w ręku; i pochylił się, i upadł na twarz. 32 A Anioł PANA powiedział do niego: (…) Oto wyszedłem, by się tobie sprzeciwić, bo twoja droga jest przewrotna przede mną; 33 A oślica widziała mnie i ustępowała przede mną trzy razy; gdyby nie ustąpiła przede mną, już bym cię teraz zabił, a ją pozostawił przy życiu. 34 Balaam powiedział więc do Anioła PANA: Zgrzeszyłem, bo nie wiedziałem, że stanąłeś naprzeciwko mnie na drodze; dlatego teraz, jeśli to ci się nie podoba, zawrócę. 35 Lecz Anioł PANA powiedział do Balaama: Jedź z tymi ludźmi, ale będziesz mówił tylko to, co tobie powiem. (…)

Historia Balaama jest dość trudna i na pierwszy rzut oka wydaje się nielogiczna, więc nie będziemy jej tu dokładniej rozważać — jeżeli chcesz ją w całości prześledzić, zajrzyj do Księgi Liczb (rozdziały 22–24 i 31), Powtórzonego Prawa (23), Jozuego (13 i 24), Nehemiasza (13), Micheasza (6), Drugiego Listu Piotra (2), Listu Judy (11) i Apokalipsy (2). Wróćmy zatem do anioła, który tym razem pojawił się „jako przeciwnik” (hebr. lesatan) wynajętego wróżbity. Jak zapewne zauważyłeś, żadnego dokładniejszego opisu wyglądu tego anioła nie ma, poza informacją o tym, że trzymał w ręku miecz…

Przy okazji pozwolę sobie na dygresję: zastanawiałeś się kiedykolwiek dlaczego zwierzęta czasem zachowują się zupełnie nieprzewidywalnie? Oczywiście, jak sądzę, większość z tych „dziwnych” dla nas zachowań wynika z tego, że mają lepszy wzrok, słuch, czy węch od ludzi, ale może też czasem widzą rzeczy ze świata duchowego, które powodują u nich atak strachu albo agresji. Biblia w każdym razie mówi, że jest taka możliwość.


* * *
Zacytowane wyżej fragmenty Pisma Świętego oraz analiza językowa, pozwalają na następujące wnioski:

Słowo „anioł” jest tłumaczeniem hebrajskiego słowa malak, które pochodzi od trzyliterowego rdzenia L’K (lamed-alef-kaf) oznaczającego „wysłać z wiadomością lub misją”. Natomiast prefix Ma (mem+a) oznacza odczasownikowy rzeczownik instrumentalny określający narzędzie, za pomocą którego dana czynność jest realizowana. Zatem hebrajskie malak to osoba służąca jako „nośnik” wiadomości, czyli posłaniec. Znaczenie zawarte w samym słowie malak to tylko i wyłącznie „bycie posyłanym”. W konsekwencji posłaniec, jako „narzędzie”, w pewnym sensie zatraca swoją osobowość, „znika” pod znaczeniem misji, którą realizuje i osobowością zleceniodawcy. Szczególnie jest to widoczne w wersetach, w których występuje zwrot „Anioł PANA” (więcej o tym bedzie w ostatniej części atykułu).

W tekście Biblii słowo malak występuje 213 razy, z czego tylko 110 razy odnosi się do istot, które nie są ludźmi. W pozostałych przypadkach oznacza zwykłych ludzi - posłańców, tak jak w tym fragmencie:

(Rdz 32:3–4) 3 Potem Jakub wysłał przed sobą posłańców [hebr. malakim] do swego brata Ezawa, do ziemi Seir, do krainy Edomu. 4 I rozkazał im: Tak powiecie do mego pana Ezawa: To mówi twój sługa Jakub: (…)

Tak więc „anioł” oznacza kogoś posłanego z wiadomością lub jakimś zadaniem. Przy tym istotne jest, że anioł oznacza posłańca nie będącego ze swojej natury człowiekiem, ale istotą duchową, która jednak może pojawiać się na ziemi w postaci ludzkiej, a kiedy to czyni, jest to zawsze postać mężczyzny.

(część 2 tutaj)

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Kiedy Bóg zawarł z Żydami Przymierze, ogłosił im również Prawo, które Izraelici zobowiązali się w pełni przestrzegać:

(Wj 24:3–12) 3 Mojżesz przyszedł więc i opowiedział ludowi wszystkie słowa PANA i wszystkie prawa. I cały lud odpowiedział jednym głosem: Wypełnimy wszystkie słowa, które PAN powiedział. 4 Wtedy Mojżesz spisał wszystkie słowa PANA. (…) 7 Następnie wziął księgę przymierza i czytał ludowi, a oni powiedzieli: Wypełnimy wszystko, co PAN mówił, i będziemy posłuszni. 8 Mojżesz wziął też krew i pokropił lud, mówiąc: Oto krew przymierza, które PAN zawarł z wami, według wszystkich tych słów. (…) 12 Wtedy PAN powiedział do Mojżesza: Wstąp do mnie na górę i bądź tam, a dam ci kamienne tablice, prawo i przykazania, które napisałem, abyś ich nauczał.

Istotną częścią tego Bożego Prawa było Dziesięć Przykazań. Ponadto Bóg surowo zabronił czegokolwiek w tym Prawie zmieniać, dodawać albo usuwać (zob. część pierwszą artykułu). To Prawo i Przykazania zostały nadane Izraelitom (oraz tym, którzy chcieli się do Narodu Wybranego przyłączyć i przyjąć JHWH za swojego Boga) i na mocy Przymierza tylko oni byli zobowiązani je zachowywać. Niemniej jednak w tekście Nowego Testamentu zostały powtórzone wszystkie nakazy i zakazy zawarte w treści Dziesięciu Przykazań, których powinni przestrzegać chrześcijanie. Wszystkie poza jednym — przestrzeganiem szabatu.

O ile przestrzeganie tych przykazań nie jest ani gwarantem, ani warunkiem zbawienia (więcej o tym tutaj i tutaj), to jednak wszyscy przyznający się do Chrystusa powinni przykazania znać i się do nich stosować. Niestety, jak już wspomniałem w pierwszej części artykułu, większość ludzi mieniących się chrześcijanami Dziesięciu Przykazań nawet nie zna. Wynika to między innymi z tego, że zamiast sprawdzić, jak one zostały podane w Biblii, zaglądają do modlitewników albo katechizmów (katolickich, bo zazwyczaj takie można znaleźć w prawie każdym polskim domu). Zajrzyjmy zatem do takiego modlitewnika i zobaczmy, co tam jest napisane:

Dziesięć przykazań Bożych
1. Nie będziesz miał bogów cudzych przede Mną.
2. Nie będziesz brał* imienia Pana Boga twego nadaremno.
3. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił.
4. Czcij ojca swego i matkę swoją.
5. Nie zabijaj.
6. Nie cudzołóż.
7. Nie kradnij.
8. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu.
9. Nie pożądaj żony bliźniego twego.
10. Ani żadnej rzeczy, która jego jest.

* [albo: wzywał, w zależności od wydawnictwa i roku wydania — red.]

Tak tekst przykazań brzmi w trzech książeczkach, które akurat miałem pod ręką (Do Ciebie Ojcze, Lublin 1980; Te Deum Laudamus. Modlitewnik katolicki, Warszawa 2001; Modlitewnik.. Z Panem Bogiem przez życie, Kraków 2006). Dokładnie taki sam „zestaw przykazań Bożych” znajdziemy w tzw. Katechizmie Bellarmina (Wykład nauki chrześcijańskiej ułożony z rozkazu Klemensa VIII Papieża przez kardynała Roberta Bellarmina, 1598/1850/2019), czy w Katechizmie św. Piusa X (2006; oryginalny tekst jest z końca XIX wieku).

Być może zauważyłeś, szanowny czytelniku (a jeśli nie, to zajrzyj do części pierwszej artykułu lub na schemat poniżej), że część przykazań jest skrócona, brakuje w całości przykazania drugiego, a w przykazaniu dotyczącym szabatu, szabat został zamieniony na jakiś „dzień święty”. Żeby liczba przykazań się zgadzała, biblijne przykazanie dziesiąte zostało podzielone na dwa. Podobnie jest też w amerykańskich oficjalnych katechizmach katolickich: tzw. Baltimore Catechism (1885/1933/2010) — przy czym w nim zachowano w przykazaniu słowo „szabat”, a także United States Catholic Catechism for Adults (2006) — w tym, zamiast „szabat”, przeczytamy już „Dzień Pański” (ang. Lord’s Day).

Natomiast w najnowszym, oficjalnym i obowiązującym Katechizmie Kościoła Katolickiego (KKK) z 1992 roku (z poprawkami z roku 1998) jest trochę inaczej. Zamiast skróconych wersji przykazań (jak wyżej) cytowane są wersety z Biblii (Tysiąclecia, wyd. 4, 1984), z 20 rozdziału Księgi Wyjścia. Można by się zatem spodziewać, że bedą one zacytowane w całości, zgodnie z tekstem biblijnym… No cóż, tak niestety nie jest (zob. też schemat poniżej):
– biblijne przykazanie pierwsze i drugie zostało złączone w jedno, przy czym pominięto większość wersetu 5 (po słowie „służył”) i cały werset 6;
– w przykazaniu trzecim (w KKK — drugim, bo numeracja jest przesunięta) pominięto połowę wersetu 7;
– w przykazaniu czwartym (w KKK — trzecim) pominięto połowę wersetu 10 i cały 11;
– żeby zachować liczbę dziesięciu przykazań, biblijne przykazanie dziesiąte zostało powtórzone dwa razy: jako przykazanie dziewiąte został zacytowany cały werset 17 z Księgi Wyjścia, a jako przykazanie dziesiąte — początek i koniec wersetu 17 z Księgi Wyjścia (tj. „Nie będziesz pożądał… żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego”) i werset 21 z Księgi Powtórzonego Prawa, ale z usuniętą pierwszą jego częścią (tj. „Nie będziesz pożądał żony swojego bliźniego.”) i to bez jakiegokolwiek zaznaczenia, że cytowany werset jest niepełny.

Jeżeli nie wierzysz, że taka manipulacja ma miejsce, zajrzyj do KKK — albo do wersji internetowej, albo do drukowanej (w moim wydaniu z 2002 r. są to strony 573 i 577, a cytaty z Biblii Tysiąclecia są odpowiednio przed numerami 2514 i 2534).

W tym miejscu powstrzymam się od jakiegokolwiek komentarza, za to raz jeszcze przywołam Mojżesza z Ksiegi Powtórzonego Prawa (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Pwt 4:2) Nie dodawajcie do słowa, które ja wam nakazuję, ani z niego nie ujmujcie, abyście przestrzegali przykazań PANA, waszego Boga, które ja wam nakazuję.

* * *
Chciałbym teraz zwrócić uwagę na pewne kwestie związane z „interpretacją” przykazań Bożych w KKK, a dokładniej na dwa miejsca.

Pierwsze miejsce dotyczy komentarza do przykazania czwartego (w KKK — trzeciego). Po cytacie „Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić…” znajdziemy kilka trafnych, zgodnych z tekstem Biblii komentarzy (numery 2168–2173; których nie będę tu o nich pisał), po czym pod nagłówkiem zatytułowanym „Niedziela — wypełnienie szabatu”, w numerze 2175 czytamy:

„Niedziela wyraźnie różni się od szabatu, po którym następuje chronologicznie co tydzień; dla chrześcijan zastępuje szabat z jego przepisem obrzędowym. Przez Paschę Chrystusa niedziela wypełnia duchową prawdę szabatu żydowskiego i zapowiada wieczny odpoczynek człowieka w Bogu. Kult oparty na prawie przygotowywał misterium Chrystusa, a to, co było w nim praktykowane, było w pewnym sensie figurą odnoszącą się do Chrystusa (1 Kor 10:11) (…)”

Odwołanie do tekstu biblijnego — 1 Kor 10:11 — jak należałoby się spodziewać, ma potwierdzać powyższe stwierdzenia. Zadaj sobie, szanowny czytelniku, odrobinę trudu i sprawdź, o czym jest 10 rozdział Pierwszego Listu do Koryntian, zacznij od wersetu pierwszego… Zobaczysz, że cały ten rozdział Paweł poświęcił ostrzeżeniu przed bałwochwalstwem i kultem demonów. Nie ma tam nic o szabacie i niedzieli. Ani słowa.

Poza tym, w tekście Biblii nie znajdziemy nigdzie informacji, jakoby niedziela — czyli pierwszy dzień tygodnia — zastępowała chrześcijanom szabat. Nie znajdzie się też potwierdzenia tezy, że chrześcijanie zastąpili w Bożym planie zbawienia Żydów i są teraz „nowym Izraelem”, ale to zupełnie inny temat…

Drugie miejsce, o którym chciałbym wspomnieć, to uzasadnienie kultu obrazów i figur. Według KKK taki kult nie jest sprzeczny z przykazaniem Bożym. Po pierwsze dlatego, że — jak czytamy w numerze 2130:

„Już w Starym Testamencie Bóg polecił lub pozwolił wykonywać znaki, które w sposób symboliczny miały prowadzić do zbawienia przez Słowo Wcielone, jak wąż miedziany, arka Przymierza i cherubiny”.

Rzeczywiście, Bóg polecił wykonać te przedmioty, ale one nigdy nie były — i nie miały być — obiektami kultu. Zobacz zresztą sam co na ten temat mówi Biblia:

(2 Krl 18:1–6) 1 W trzecim roku Ozeasza, syna Eli, króla Izraela, Ezechiasz, syn Achaza, króla Judy, zaczął królować. (…) 3 Czynił on to, co było słuszne w oczach PANA, (…) 4 Zniósł wyżyny, rozbił posągi, powycinał gaje i potłukł węża miedzianego, którego uczynił Mojżesz, bo aż do tego czasu synowie Izraela palili mu kadzidło, i nazwał go Nehustan [tj. lekceważąco: kawałek miedzi — red.]. 5 Zaufał PANU, Bogu Izraela. (…). 6 Przylgnął bowiem do PANA i nie odstępował od niego, ale przestrzegał jego przykazań, które PAN nadał Mojżeszowi.

(2 Kings 18:4 KJV 1900) He removed the high places, and brake the images, and cut down the groves, and brake in pieces the brasen serpent that Moses had made: for unto those days the children of Israel did burn incense to it: and he called it Nehushtan.

I po drugie dlatego, że — jak czytamy w numerze 2131:

„Opierając się na misterium Słowa Wcielonego, siódmy sobór powszechny w Nicei (787 r.) uzasadnił — w kontrowersji z obrazoburcami — kult obrazów przedstawiających Chrystusa, jak również Matkę Bożą, aniołów i świętych. Syn Boży, przyjmując ciało, zapoczątkował nową „ekonomię” obrazów.

Zajrzyjmy w takim razie do orzeczeń soboru Nicejskiego. Oto fragmenty Dekretu wiary:

14. (…) orzekamy z całą dokładnością i z troską o wiarę, że przedmiotem kultu powinny być nie tylko wizerunki drogocennego i ożywiającego Krzyża, lecz tak samo czcigodne i święte obrazy malowane, ułożone w mozaikę lub wykonane innym sposobem, które umieszcza się ze czcią w świętych kościołach Bożych, na naczyniach liturgicznych i na szatach, na ścianach czy na desce, w domach czy przy drogach. 15. Są one wyobrażeniami naszego Pana Jezusa Chrystusa, Boga i Zbawiciela, Niepokalanej Pani naszej, świętej Bożej Rodzicielki, godnych czci Aniołów oraz wszystkich świętych i świątobliwych mężów. (…) 16. Nie otacza się ich jednak taką adoracją, jaka według naszej wiary należy się wyłącznie Naturze Bożej. (…) „Cześć oddawana wizerunkowi przechodzi na prototyp”; a kto składa hołd obrazowi, ten go składa Istocie, którą obraz przedstawia.

Czy na potwierdzenie tego orzeczenia podano jakikolwiek cytat z Pisma Świętego? Nie, ani jednego. Poza tym, skoro według dekretu „cześć oddawana wizerunkowi przechodzi na prototyp”, to w ten sposób oddaje się cześć aniołom, świętym mężom itd. A czy Bóg pozwala na oddawanie czci ludziom albo aniołom? Nie. Wystarczy siegnąć do Biblii, żeby się o tym przekonać:

(Ap 22:8–9) 8 (…) A gdy usłyszałem i zobaczyłem, upadłem do nóg anioła, który mi to pokazywał, aby oddać mu pokłon [gr. proskynesai]. 9 Lecz powiedział do mnie: Nie rób tego, bo jestem sługą z tobą i twoimi braćmi prorokami, i z tymi, którzy zachowują słowa tej księgi. Bogu oddaj pokłon [gr. proskyneson].

Ale przecież w dekrecie soborowym zapisano, że wizerunków „nie otacza się (…) taką adoracją, jaka (…) należy się wyłącznie Naturze Bożej.” Czyżby? Zobaczmy w takim razie, co orzekł kolejny sobór — Konstantynopolitański IV — niecałe 100 lat później. W kanonie III czytamy (wyróżnienia moje):

„Wizerunek Pana naszego Jezusa Chrystusa powinien być otaczany czcią i adoracją [łac. adoretur] tak samo jak księgi świętych ewangelii i figura drogocennego krzyża; podobnie niech będą czczone obrazy Niepokalanej Matki Jego, Bożej Rodzicielki Marii oraz wszystkich świętych i aniołów. (…) 3. Jeśli więc ktoś nie oddaje czci [łac. adorat, gr. proskynei] obrazowi Chrystusa Zbawiciela, nie tylko nie ujrzy Jego postaci kiedy przyjdzie w ojcowskiej chwale, 4. aby być uwielbionym i uwielbić swoich świętych, lecz będzie wyłączony ze wspólnoty z Nim i oddalony od Jego blasku. 5. To samo mówimy o obrazie Niepokalanej Matki Jego i Bożej Rodzicielki, Marii. Malujemy także wizerunki świętych aniołów, według tego, jak zostali opisani słowami Bożych pism. 6. Ponadto obrazy najchwalebniejszych apostołów, proroków, męczenników, sławnych świątobliwych mężów 7. i w ogóle wszystkich świętych – czcimy i wielbimy [łac. adoramus, gr. proskynumen].

Dokumenty soborowe zostały zapisane w języku łacińskim, zachowało się też ich tłumaczenie na język grecki. Dlatego też podałem w nawiasach czasowniki, jakich oryginalnie użyto, by opisać w jaki sposób „poprawnie” należy czcić te wizerunki: łac. adoro i gr. proskyneo, czyli według polskiego tłumaczenia — oddawać cześć, adorować, uwielbiać. Grecki czasownik proskyneo oznacza w oryginalnym greckim Nowym Testamencie oddawanie czci Bogu; podobnie łaciński czasownik adoro (w Biblii przetłumaczonej na przełomie III i IV wieku na język łaciński, tzw. Wulgacie, oficjalnym i przez wieki jedynym dopuszczonym do czytania tekście Biblii kościoła katolickiego, aż do czasów reformacji). Czy autorzy dekretów soborowych tego nie wiedzieli…? A teraz sięgnijmy do Biblii, do fragmentu rozmowy Pana Jezusa Chrystusa z diabłem:

(Mt 4:9–10) 9 I [diabeł — red.] powiedział do niego: Dam ci to wszystko, jeśli upadniesz i oddasz mi pokłon [gr. proskyneses, łac. adoraveris]. 10 Wtedy Jezus powiedział mu: Idź precz, szatanie! Jest bowiem napisane: Panu, swemu Bogu, będziesz oddawał pokłon [gr. proskyneseis, łac. adorabis] i tylko jemu będziesz służył.

(Mat 4:9–10 VGCLEM) 9 et dixit ei: Hæc omnia tibi dabo, si cadens adoraveris me. 10 Tunc dicit ei Jesus: Vade Satana: Scriptum est enim: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies.

Przeczytaj uważnie te dwa zdania z Ewangelii według Mateusza jeszcze raz. Zobacz gdzie i w jakim znaczeniu jest tam użyte w oryginalnym, greckim tekście Ewangelii słowo proskyneo (i adoro w łacińskiej Wulgacie).

Nadal uważasz, że w dekretach soborów są rzeczywiście zdefiniowane jakieś dwa rodzaje kultu: inny dla Boga, a inny dla obrazów, figur, krzyży itp.? Myślisz, że przeciętny Kowalski potrafiłby wytłumaczyć co znaczy: „wizerunków nie otacza się taką adoracją, jaka należy się wyłącznie Naturze Bożej”? I jaka jest różnica w praktyce?

A może jednak nadszedł czas, żeby otwarcie przyznać, że tzw. „tradycja”, na którą cały czas powołuje się KKK uzasadniając rozmaite koncepcje i dogmaty, jest całkowicie sprzeczna ze słowem Bożym? Szanowny czytelniku, zdecyduj sam komu chcesz zaufać: człowiekowi czy Bogu, soborowym dogmatom czy Biblii.

* * *
Pozwolę sobie ten długi tekst, być może trudny do przełknięcia dla wielu osób, pozostawić bez końcowego podsumowania. Zakończę go raz jeszcze słowami Mojżesza — a raczej słowami Boga — z Księgi Powtórzonego Prawa:

(Pwt 30:15–19) 15 Oto dziś położyłem przed tobą życie i dobro oraz śmierć i zło; 16 Gdyż dziś ci nakazuję, abyś miłował PANA, swego Boga, i chodził jego drogami, i przestrzegał jego przykazań, ustaw i praw, abyś żył i rozmnożył się, i PAN, twój Bóg, będzie ci błogosławił w ziemi, do której idziesz, aby ją posiąść. 17 Jeśli zaś twoje serce odwróci się i nie posłuchasz, ale dasz się odwieść, będziesz oddawał pokłon innym bogom i im służył; 18 Oznajmiam wam dziś, że na pewno zginiecie i nie przedłużycie swych dni na ziemi, do której się przeprawiasz przez Jordan, aby tam wejść i posiąść ją. 19 Biorę dziś na świadków przeciwko wam niebo i ziemię, że położyłem przed tobą życie i śmierć, błogosławieństwo i przekleństwo. Wybierz więc życie, abyś żył, ty i twoje potomstwo;

Postscriptum 1

Rzućmy okiem raz jeszcze na fragment z Drugiej Księgi Królewskiej i sprawdźmy dokładniej, co zniszczył Ezechiasz, chcąc aby on sam i lud Izraela przestrzegał przykazań:

(2 Krl 18:4–6) 1 W trzecim roku Ozeasza, syna Eli, króla Izraela, Ezechiasz, syn Achaza, króla Judy, zaczął królować. (…) 3 Czynił on to, co było słuszne w oczach PANA, (…) 4 Zniósł wyżyny, rozbił posągi, powycinał gaje i potłukł węża miedzianego, którego uczynił Mojżesz, bo aż do tego czasu synowie Izraela palili mu kadzidło, i nazwał go Nehustan.

– zniósł (usunął) wyżyny (heb. habbamot) — hebrajskie słowo bama określa położone na wzniesieniu, czasem specjalnie usypanym, miejsce bałwochwalczego kultu, gdzie ustawione były ołtarz i inne rzeczy potrzebne do składania darów, ofiar i palenia kadzidła bożkom; pierwszy raz w Biblii to słowo pojawia się w następującym fragmencie w Księdze Kapłańskiej:

(Kpł 26:13–30) 13 Ja jestem PAN, wasz Bóg, który wyprowadził was z ziemi Egiptu, (…) 14 Jeśli jednak nie posłuchacie mnie i nie wykonacie wszystkich tych przykazań; 15 (…) i złamiecie moje przymierze; (…) 30 Zniszczę wasze wyżyny, zburzę wasze posągi i rzucę wasze szczątki na szczątki waszych bożków, a moja dusza będzie się wami brzydzić.

– rozbił posągi (heb. hammacewot) — hebrajskie słowo macewa jest użyte w Biblii 34 razy i oznacza kamienny słup/pomnik stawiany na pamiątkę jakiegoś wydarzenia (w tym znaczeniu głównie w Księdze Rodzaju, np. Rdz 28:18) albo figurę/posąg/stelę jako obiekt bałwochwalczego kultu, np.:

(Kpł 26:1) Nie czyńcie sobie bożków ani rzeźbionego posągu ani nie stawiajcie stel, ani kamiennych rzeźb w waszej ziemi, by im oddawać pokłon, bo ja jestem PAN, wasz Bóg.

– powycinał gaje (heb. haaszera) — hebrajskie słowo aszera to nazwa drewnianego, ustawianego pionowo pala, reprezentującego Aszerę/Isztar (więcej o Isztar tutaj), boginię płodności (dlatego też niektórzy archeolodzy uważają, że mógł być równocześnie symbolem zgoła czego innego…), który był umieszczany w „świętym gaju”, często obok ołtarza Baala:

(Sdz 6:28–30) 28 A gdy mieszkańcy miasta wstali wczesnym rankiem, zobaczyli zburzony ołtarz Baala i ścięty gaj, który był obok niego, (…) 29 I mówili jeden do drugiego: Któż to uczynił? A gdy się o to pytali i dowiadywali, powiedzieli: Uczynił to Gedeon, syn Joasza. 30 Wtedy mieszkańcy miasta powiedzieli do Joasza: Wyprowadź swego syna, niech umrze, gdyż zburzył ołtarz Baala i ściął gaj, który był przy nim.

– potłukł (rozbił na kawałki) węża miedzianego (heb. nechasz hannechoszet) — tego węża wykonał Mojżesz na polecenie Boga (cała historia jest opisana w 21 rozdziale Księgi Kapłańskiej), ale nie było mowy o oddawaniu czci temu metalowemu wężowi; niestety z czasem Żydzi zaczęli to robić; dlatego Ezechiasz kazał go zniszczyć, a dodatkowo nazwał go z lekceważeniem — przekręcając nechasz hannechoszet na nechusztan — „kawałkiem miedzi” (dziś powiedzielibyśmy kolokwialnie: kupa złomu), czym niewątpliwie obraził „uczucia religijne” wielu pobożnych Żydów i gdyby nie był królem, zapewne zostałby za to przykładnie ukarany…

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Cytaty oznaczone (VGCLEM) pochodzą z Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam. (2005). (Ed. electronica). Bellingham, WA: Logos Bible Software.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

Tekst hebrajski i grecki oraz łaciński i angielski Biblii

• Biblia Hebraica Stuttgartensia: SESB Version. (2003). (electronic ed.). Stuttgart: German Bible Society.
• The Lexham Hebrew Bible. (2012). Bellingham, WA: Lexham Press.
• Stephen’s 1550 Textus Receptus: with morphology. (2002). Bellingham, WA: Logos Bible Software.
• Aland, K., Aland, B., Karavidopoulos, J., Martini, C. M., & Metzger, B. M. (2012). Novum Testamentum Graece (28th Edition). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam. (2005). (Ed. electronica). Bellingham, WA: Logos Bible Software.
• Jewish Publication Society of America. (1917). Torah Nevi’im u-Khetuvim. The Holy Scriptures according to the Masoretic text. Philadelphia, PA: Jewish Publication Society of America.

Dokumenty

• A catechism in Christian doctrine. (1933). New York, Cincinnati: Benziger brothers.
• Baron, A., & Pietras, H. (2002). Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski. T. 1, Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II (325-787). Kraków: Wydawnictwo WAM - Księża Jezuici.
• Baron, A., & Pietras, H. (2003). Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski. T. 2, Konstantynopol IV, Lateran I, Lateran II, Lateran III, Lateran IV, Lyon I, Lyon II, Vienne (869-1312). Kraków: Wydawnictwo WAM - Księża Jezuici.
• Bellarmin, R. (2019). Wykład nauki chrześcijańskiej ułożony z rozkazu Klemensa VIII papieża (A. Jełowicki, tłum.). Sandomierz: Armoryka.
• Katechizm Kościoła Katolickiego. (2002). (2 poprawione ed.). Poznań: Wydawnictwo „Pallottinum”.
• Katechizm św. Piusa X. Vademecum katolika. (2006). (M. Karas, tłum.). Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia.
• United States Catholic catechism for adults. (2006). Washington, D.C.: United States Conference of Catholic Bishops.

Modlitewniki (tylko te, do których zajrzałem)

• Do Ciebie Ojcze. Modlitewnik. (1980). (wyd. 3). Lublin: Wydawnictwo Kurii Biskupiej.
• Polskie Duszpasterstwo Polowe W. P. na Środkowym Wschodzie. (1942). Panie, pozostań z nami. Modlitewnik i śpiewnik (wyd. 2 uzupełnione). Jerozolima: Siostry Elżbietanki.
• Smoliński, L. (2016). Z Panem Bogiem przez życie. Modlitewnik. Kraków: Dom Wydawniczy „Rafael”.
• Szyca, J. (1935). Chwalmy Pana. Modlitewnik i śpiewnik (wyd. 8.). Częstochowa: Jan i Leon Szyma.
• Te Deum laudamus. Modlitewnik katolicki. (2001). Warszawa: Wydawnictwo Te Deum.

Słowniki

• Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001). Słownik łacińsko-polski. T. 1, A-H. (J. Korpanty, red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
• Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Greek (New Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.