Najbardziej prawdopodobna chronologia zdarzeń związanych z narodzeniem Pana Jezusa jest oparta na listopadowym terminie służby Zachariasza w świątyni. Argumenty za przyjęciem takiego przebiegu wydarzeń i dodatkowe informacje historyczne znajdziesz, szanowny czytelniku, w drugiej części tego artykułu. Aby uniknąć niejasności wynikających z przyjętego aktualnie systemu kalendarzowego, przy określaniu roku zamiast „przed Chrystusem” będę używał określenia „przed naszą erą” (p.n.e.).

Ewangelista Mateusz zaczyna historię o narodzeniu Jezusa w ten sposób:

(Mt 1:18) A z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak: Gdy Maria, jego matka, została zaślubiona Józefowi, zanim się zeszli, okazało się, że jest brzemienna z Ducha Świętego.

Historia ta, która rozpoczęła się w połowie 5 roku przed naszą erą, potoczyła się bardzo szybko. Oto kolejność wydarzeń opisanych w Ewangeliach wpleciona w fakty znane z zachowanych dokumentów pozabiblijnych:

• początek lata roku 5 p.n.e. — Gabriel oznajmia Marii, że pocznie i urodzi Syna Bożego:

(Łk 1:31–33) 31 Oto poczniesz w swym łonie i urodzisz syna, któremu nadasz imię Jezus. 32 Będzie on wielki i będzie nazwany Synem Najwyższego, a Pan Bóg da mu tron jego ojca Dawida. 33 I będzie królował nad domem Jakuba na wieki, a jego królestwu nie będzie końca.

• kilka dni później — Maria udaje się z wizytą do domu Zachariasza w Judei
• koniec lata roku 5 p.n.e. — przychodzi na świat Jan Chrzciciel
• początek marca roku 4 p.n.e. — z powodu ogłoszonego spisu podatkowego, Józef i Maria jadą do Betlejem, tam też rodzi się Jezus:

(Łke 2:6–7) 6 A gdy tam byli, nadszedł czas porodu. 7 I urodziła swego pierworodnego syna, owinęła go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie.

• tego samego dnia/nocy, pasterze przebywający ze stadami w polu (nie był to raczej środek zimy…), wyruszają pośpiesznie do Betlejem, żeby sprawdzić osobiście co się tam wydarzyło, po czym rozpowiadają co widzieli i co usłyszeli od anioła po całej okolicy:

(Łk 2:8–17) 8 A byli w tej okolicy pasterze przebywający w polu i trzymający straż nocną nad swoim stadem. 9 I oto stanął przy nich anioł Pana, (…) 10 I powiedział do nich anioł: (…) 11 Dziś (…) w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Chrystus Pan. (…) 15 (…) pasterze mówili między sobą: Chodźmy aż do Betlejem i zobaczmy to, co się wydarzyło, a co Pan nam oznajmił. 16 Spiesząc się więc, przyszli i znaleźli Marię, Józefa i niemowlę leżące w żłobie. 17 A ujrzawszy, rozgłosili to, co zostało im powiedziane o tym dziecku.

• następnego dnia, zanim jeszcze wieści o narodzinach oczekiwanego przez Izraela Mesjasza dotarły do Jerozolimy (z Betlejem do stolicy jest tylko 8 km), w Jerozolimie pojawiają się mędrcy ze Wschodu i wypytują o nowego króla Żydów, czym wywołują poruszenie i trwogę w całym mieście:

(Mt 2:1–3) 1 A gdy Jezus urodził się w Betlejem w Judei za dni króla Heroda, oto mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy i pytali: 2 Gdzież jest ten król Żydów, który się urodził? Widzieliśmy bowiem jego gwiazdę na Wschodzie i przyjechaliśmy, aby oddać mu pokłon. 3 Gdy król Herod to usłyszał, przeraził się, a z nim cała Jerozolima.

• w tym samym dniu król Herod pospiesznie zwołuje uczonych w Piśmie i wysyła przybyłych mędrców do Betlejem, aby odnaleźli dziecko:

(Mt 2:7–8) 7 Wtedy Herod wezwał potajemnie mędrców i dowiadywał się dokładnie o czas ukazania się gwiazdy. 8 A posyłając ich do Betlejem, powiedział: Jedźcie i wypytajcie się dokładnie o to dziecko, (…)

• w tym czasie Józef z Marią i Jezusem przenoszą się (z miejsca przeznaczonego dla zwierząt) do jakiegoś bardziej odpowiedniego pomieszczenia (greckie słowo oikia oznacza budynek mieszkalny służący jednej lub wielu rodzinom)
• jeszcze tego samego dnia, być może pod wieczór, mędrcy znajdują Jezusa i oddają mu cześć (użyty tu grecki czasownik proskyneo oznacza w Nowym Testamencie oddawanie czci Bogu), a następnego dnia wracają do swojego kraju, omijając Jerozolimę:

(Mt 2:11–12) 11 Kiedy weszli do domu [gr. eis ten oikian], zobaczyli dziecko z Marią, jego matką, i upadłszy, oddali mu pokłon [gr. prosekynesan], potem otworzyli swoje skarby i ofiarowali mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. 12 Lecz będąc ostrzeżeni przez Boga we śnie, aby nie wracali do Heroda, powrócili do swojej ziemi inną drogą.

• kolejnej nocy anioł Pana nakazuje Józefowi ucieczkę wraz z rodziną do Egiptu, co też Józef bezzwłocznie czyni (z Betlejem do wschodniej granicy Egiptu jest około 270 km):

(Mt 2:13–14) 13 A gdy oni odeszli, oto anioł Pana ukazał się we śnie Józefowi i powiedział: Wstań, weź dziecko oraz jego matkę i uciekaj do Egiptu, i zostań tam, aż ci powiem. Herod bowiem będzie szukał dziecka, aby je zabić. 14 Wstał więc, wziął w nocy dziecko oraz jego matkę i uciekł do Egiptu.

• w ciągu kilku dni Herod orientuje się, że wysłani przez niego mędrcy nie wrócą ze szczegółowymi informacjami o nowym królu Żydów, wydaje zatem rozkaz wymordowania wszystkich dzieci (na wszelki wypadek nie tylko noworodków) w Betlejem, oraz — jeśli rozumieć tekst Biblii dosłownie — w promieniu kilkunastu kilometrów (Rama jest oddalone od Betlejem o 17 km):

(Mt 2:16–18) 16 Wówczas Herod, widząc, że został oszukany przez mędrców, bardzo się rozgniewał i kazał zabić wszystkie dzieci, które były w Betlejem i całej okolicy, w wieku do dwóch lat, stosownie do czasu, o którym się dokładnie dowiedział od mędrców. 17 Wtedy wypełniło się to, co zostało powiedziane przez proroka Jeremiasza: 18 Słychać głos w Rama, lament, płacz i wielkie zawodzenie. Rachel opłakuje swoje dzieci i nie daje się pocieszyć, bo już ich nie ma.

• 11 marca król Herod, z uwagi na zły stan zdrowia, przenosi się do Jerycha
• ósmego dnia po narodzinach, prawdopodobnie jeszcze w drodze do Egiptu, Jezus zostaje obrzezany zgodnie z Prawem (zob. Kpł 12,3):

(Łk 2:21) A gdy minęło osiem dni i należało obrzezać dziecko, nadano mu imię Jezus, (…)

• 25 marca Herod rozkazuje zabić swojego najstarszego syna Antypatera
• 30 marca Herod umiera
• 31 marca — 1 kwietnia ogromny orszak pogrzebowy przemierza drogę z Jerycha do Herodium (ok. 36 km) w tempie około półtora km/h; żałoba trwa kolejne 7 dni
• 9 kwietnia jest Święto Paschy, Żydzi wzniecają bunt w Jerozolimie, wojsko wysłane przez Archelausa krwawo tłumi rozruchy (trzy tysiące zabitych)
• 11 kwietnia Archelaus — syn Heroda — bezzwłocznie wyrusza do Rzymu, aby dotrzeć do cesarza, zanim ten otrzyma informacje o zamieszkach w Judei, i oficjalnie uzyskać tron po ojcu
• w tym czasie Józef i Maria z Jezusem wracają z Egiptu do ojczyzny (wygląda na to, że Herod nie był jedyną osobą, która chciała śmierci Mesjasza — wskazuje na to liczba mnoga w 20 wierszu):

(Mt 2:19–21) 19 A gdy Herod umarł, oto anioł Pana ukazał się we śnie Józefowi w Egipcie; 20 I powiedział: Wstań, weź dziecko oraz jego matkę i idź do ziemi izraelskiej. Umarli bowiem ci, którzy czyhali na życie dziecka. 21 Wstał więc, wziął dziecko oraz jego matkę i przybył do ziemi izraelskiej.

• około 15 kwietnia, zgodnie z Prawem, po 4o dniach od narodzin chłopca, (zob. Kpł 12,2—8) przynoszą Jezusa do Świątyni, a Maria składa ofiarę przepisaną dla najuboższych (Biblia o tym nie wspomina, ale można się domyślać, że złoto ofiarowane im przez mędrców zostało przeznaczone na podróż i pobyt w Egipcie) i wracają do rodzinnego Nazaretu:

(Łk 2:22–39) 22 Gdy też według Prawa Mojżesza minęły dni jej oczyszczenia, przynieśli go do Jerozolimy, aby stawić go przed Panem; (…) 24 I żeby złożyć ofiarę według tego, co zostało powiedziane w Prawie Pana, parę synogarlic albo dwa gołąbki. (…) 39 A gdy wykonali wszystko według prawa Pana, wrócili do Galilei, do swego miasta, Nazaretu.

a Ewangelista Mateusz uzupełnia:

(Mt 2:22–23) 22 Lecz gdy [Józef — red.] usłyszał, że Archelaus króluje w Judei w miejsce Heroda, swego ojca, bał się tam iść. Ale będąc napomniany przez Boga we śnie, odszedł w strony Galilei. 23 A przyszedłszy, mieszkał w mieście zwanym Nazaret, aby się wypełniło to, co zostało powiedziane przez proroków: Będzie nazwany Nazarejczykiem.

* * *

Betlejem

Miejsce urodzenia Pana Jezusa jest w ewangeliach dokładnie określone:

(Mt 2:1) (…) Jezus urodził się w Betlejem w Judei za dni króla Heroda, (…)

Betlejem w Judei jest położone około 8 km na południe od Jerozolimy, na wysokości ponad 700 metrów n.p.m. Miejscowość ta leży na granicy żyznego regionu Bayt-Jala i suchego Bayt-Sahur* przechodzącego w Pustynię Judzką. Betlejem jest bardzo starą miejscowością — pierwsza wzmianka o niej w tekście Biblii znajduje się w Księdze Rodzaju, kiedy żona Jakuba, Rachela, zmarła po urodzeniu Beniamina:

(Rdz 35:19) Tak to umarła Rachela i została pogrzebana na drodze do Efraty, czyli Betlejem.

Z Betlejem pochodził Boaz, przodek króla Dawida, jak i sam Dawid — stąd też miejscowość ta była nazywana „miastem Dawida”. W sumie miasteczko Betlejem jest wspomniane w Biblii 75 razy, ostatni raz w 7 rozdziale Ewangelii według Jana:

(J 7:42) Czyż Pismo nie mówi, że Chrystus przyjdzie z potomstwa Dawida i z miasteczka Betlejem, gdzie mieszkał Dawid?

Werset ten nawiązuje do proroctwa wygłoszonego ponad 700 lat wcześniej przez proroka Micheasza:

(Mi 5:2) Ale ty, Betlejem Efrata, choć jesteś najmniejsze wśród tysięcy w Judzie, z ciebie jednak wyjdzie mi ten, który będzie władcą w Izraelu, (…)

Nazwę Betlejem można przetłumaczyć jako „Dom Chleba” (hebr. beith lachem), przy czym rzeczownik beith oznacza dom w sensie budynku i dom w sensie rodziny, zaś lachem oznacza zarówno chleb — produkt ze zboża, jak i pokarm w sensie ogólnym.

* Region, na terenie którego prawdopodobnie znajdowały się pola Boaza (zajrzyj do Księgi Rut) i obszar gdzie ze swoimi stadami przebywali pasterze (zob. Ewangelię według Łukasza, rozdział 2).

Herod

W całej historii opisanej w Nowym Testamencie, w wielu miejscach pojawia się postać o imieniu Herod. Jednak przedstawione z jej udziałem wydarzenia są niejednokrotnie oddalone od siebie w czasie nawet o kilkadziesiąt lat. Może to doprowadzić nieuważnego czytelnika do konsternacji, ponieważ imię Herod w tekście Nowego Testamentu dotyczy kilku różnych osób (patrz Postscriptum 2). Król Herod, o którym pisał Mateusz na początku swojej ewangelii, to Herod Wielki.

Herod Wielki był synem Antypatera. Antypater zaś był z pochodzenia Idumejczykiem (czyli Edomitą, tj. potomkiem Ezawa) i posiadał tytuł Prokuratora, otrzymany od Cezara. Pomijając historyczne szczegóły oraz militarne i polityczne „działania” Antypatera i jego syna, Herod został w końcu mianowany przez Senat Rzymski królem Żydów, a w 37 roku p.n.e. zdobył Jerozolimę i przejął oficjalnie władzę nad swoim królestwem, obejmującym wówczas Judeę, Samarię, Idumeę, Gaglileę i Pereę.* Co prawda pod koniec II wieku przed Chrystusem Idumejczycy zostali siłą „nawróceni” na judaizm przez Jana Hirkana I — zatem Herod był w pewnym sensie Żydem — jednak rodowici Izraelici nigdy króla Heroda nie zaakceptowali (ani też jego rodaków) i traktowali go jako niepożądanego cudzoziemca, a przy tym heretyka i tyrana, który przywłaszczył sobie tron Dawida, a na dodatek był w pełni oddany Rzymowi.

Herod Wielki był znany z dwóch rzeczy. Pierwsza z nich to rozmach projektów architektonicznych. Odbudował miasto Samarię w stylu greckim (z wielką pogańską świątynią dedykowaną cesarzowi) i nadał mu nazwę Sebaste (na cześć cesarza Augusta). Wybudował miasto-port o nazwie Cezarea Nadmorska (Caesarea Maritima)**, które dzięki kontaktom handlowym i kulturalnym złączyło silniej Palestynę z Imperium Rzymskim. Wzniósł szereg twierdz obronnych, pełniących też rolę pałaców (oraz więzień): najbardziej znane to Masada*** i Herodium. W Jerychu (20 km na północny-wschód od Jerozolimy) wybudował kompleks trzech pałaców, które służyły mu za rezydencję zimową. W Jerozolimie wybudował twierdzę Antonia, w której przebywał rzymski garnizon (przynajmniej w czasach Jezusa i apostoła Pawła) oraz rozpoczął renowację, rozbudowę i gruntowną przebudowę Świątyni — prace rozpoczęły się ok. roku 19 p.n.e., a zakończyły dopiero 80 lat później, wiele lat po śmierci Heroda. Ten projekt Heroda był podziwiany nawet przez Żydów, jednak kilka lat po zakończeniu prac Rzymianie pod wodzą Tytusa Flawiusza (w roku 70) zburzyli Świątynię kompletnie****, tak jak zapowiedział to Jezus 40 lat wcześniej:

(Łk 21:5–6) 5 A gdy niektórzy mówili o świątyni, że jest ozdobiona pięknymi kamieniami i darami, powiedział: 6 Przyjdą dni, w których z tego, co widzicie, nie zostanie kamień na kamieniu, który by nie był zwalony.

Druga rzecz, z której zasłynął król Herod, to brutalność: krwawo tłumił wszelkie zamieszki, skazywał na śmierć nawet członków swojej własnej rodziny. Z powodu kłótni rodzinnych oraz intryg (zarówno prawdziwych jak i domniemanych), a także obsesyjnego strachu przed utratą tronu, Herod rozkazał zabić swoją ukochaną żonę Mariamme I, jej rodziców, a w końcu i dwóch synów, których mu urodziła — Aleksandra i Arystobula. Na kilka dni przed śmiercią Heroda, na jego polecenie został stracony jego najstarszy syn, Antypater (II). Herod ostatecznie swoje królestwo podzielił pomiędzy trzech innych synów: Archelausa, Antypasa (II) i Filipa (II).

Herod Wielki umarł w swoim pałacu zimowym w Jerychu wiosną 4 roku przed Chrystusem.

* W roku 23 przed Chrystusem otrzymał od Oktawiana Augusta Itureę, Bataneę (Baszan) i Auranitis (Hauran), a trzy lata później — Gaulanitis (Golan), Panias (Cezarea Filipowa) i Ulathę.
** To miasto, leżące ok. 36 km na północny-wschód od Samarii (Sebaste), nad brzegiem Morza Śródziemnego, pod skróconą nazwą Cezarea, jest wspomniane w tekście Dziejów Apostolskich 19 razy. Nie należy go mylić z miejscowością Cezarea Filipowa, która jest położona w głębi kraju, ok. 40 km na północ od Jeziora Galilejskiego.
*** Twierdza Masada, posadowiona na zachodnim brzegu Morza Martwego, na wysokiej, wznoszącej się kilkaset metrów powyżej otoczenia skale, była tak dobrze zaprojektowana i wyposażona, że podczas ostatniej rebelii Izraela przeciwko Rzymowi (w latach 66—73), Żydzi bronili się tam przez trzy lata.
**** Tak zwana „Ściana Płaczu” w Jerozolimie, nie należała do budynku samej Świątyni, lecz są to — przynajmniej częściowo — pozostałości muru, który służył do podtrzymania powiększonej prze Heroda powierzchni Wzgórza Świątynnego.

Kalendarz

Jak zapewne zauważyłeś, szanowny czytelniku, napisałem, że Herod umarł w 4 roku przed Chrystusem, a kilka akapitów wcześniej zacytowałem werset z Ewangelii według Mateusza, gdzie mamy zapisane, że Jezus urodził się za panowania króla Heroda. O co więc tu chodzi? Czy Ewangelista się pomylił? A może zapiski historiografów o śmierci Heroda są błędne?

Otóż w pierwszej połowie VI wieku, na polecenie papieża Jana I, scytyjski mnich Dionizjusz Mały wyznaczał daty kolejnych Świąt Wielkanocnych. Przy okazji tych obliczeń postanowił zastąpić aleksandryjski system datowania, który u podstawy miał początek panowania Dioklecjana, ponieważ nie chciał, aby kalendarz stale upamiętniał cesarza, który na początku IV wieku rozpętał krwawe prześladowania chrześcijan. Mnich przyjął zatem, że Era Chrześcijańska rozpoczęła się w roku 754 od założenia miasta Rzym (łac. anno urbis conditae — AUC), a 25 grudnia poprzedniego roku (753 AUC), urodził się Pan Jezus. Nie wiadomo jednak na jakiej podstawie ustalił tę datę. Wszystko wskazuje na to, że Dionizjusz popełnił w swoich obliczeniach błąd. Z porównania wielu źródeł historycznych, a także wypowiedzi tzw. Ojców Kościoła z pierwszych wieków chrześcijaństwa wynika, że Dionizjusz ustalając datę narodzin Mesjasza najwyraźniej „pomylił się” o około 4 lata.

Konsekwencją w nazewnictwie było zastąpienie łacińskiej nazwy Anno Diocletiani (roku Dioklecjana), związanej z tzw. Erą Męczenników, zwrotem Anno Domini (czyli roku Pańskiego, w skrócie z łac. — A.D.). Do powszechnego zastosowania tego nowego kalendarza chrześcijańskiego przyczynił się dopiero anglosaski benedyktyn, Beda Czcigodny, na przełomie VII i VIII wieku. Współcześnie, tak w publikacjach naukowych jak i popularnych (szczególnie tych autorów, którzy nie chcą nawet wspominać o istnieniu Jezusa), przyjęły się skróty p.n.e. (przed naszą/nową erą) oraz n.e. (naszej ery), a w języku angielskim skrót B.C. (before Christ) zastąpiono B.C.E. (before common era), zaś A.D. — skrótem C.E. (common era). W publikacjach, w których stosuje się oznaczenia lat „przed Chrystusem” i „po Chrystusie”, terminy te odnoszą się do aktualnie przyjętego systemu kalendarzowego, zatem np. 7 rok przed Chrystusem i 7 rok p.n.e. to ten sam rok. Rzeczywisty rok narodzin Jezusa Chrystusa nie jest więc brany pod uwagę (tym bardziej, że nie wszyscy zgadzają się z prezentowaną w tym artykule chronologią).

Spis podatkowy

W Ewangelii według Łukasza czytamy, że w czasie gdy urodził się Jezus, na terenie Palestyny wszedł w życie dekret o powszechnym spisie podatkowym:

(Łk 2:1–2) 1 A w tych dniach wyszedł dekret cesarza Augusta, aby spisano [gr. apographestai] cały świat [gr. oikoumenen]. 2 A ten pierwszy spis odbył się, gdy Kwiryniusz był namiestnikiem [gr. hegemoneuontos] Syrii.

(Luke 2:1–3 KJV 1900) 1 And it came to pass in those days, that there went out a decree from Caesar Augustus, that all the world should be taxed. 2 (And this taxing was first made when Cyrenius was governor of Syria.)

Nikt nie podważa faktu, że za czasów Augusta Judea była częścią Syrii, prowincji Imperium Rzymskiego, którą to zarządzał prokurator (prefekt). Z dokumentów, które przetrwały do naszych czasów wynika, że Publicus Sulpicius Quirinius był oficjalnym namiestnikiem Syrii dopiero w latach 6—7 n.e. Ponadto, nie ma żadnych zachowanych świadectw o pojedynczym powszechnym spisie w całym cesarstwie w 4 roku p.n.e. Nie ma tutaj niestety miejsca na omówienie wszystkich proponowanych rozwiązań tego problemu. Jak pokazuje historia, odkrycia archeologiczne z czasem potwierdziły wiele wydarzeń zapisanych w Biblii, które były kwestionowane. Dlatego też fakt, że nie dysponujemy pozabiblijnymi historycznymi dokumentami, które taki spis potwierdzają, nie świadczy o tym, że wydarzenia opisane przez Łukasza nie miały miejsca. Jedno natomiast jest pewne: za cesarza Oktawiana Augusta, w ramach reform fiskalnych, ustalano wysokość należnych podatków w całym Imperium.

(Łk 2:3–5) 3 Szli więc wszyscy, aby dać się spisać, każdy do swego miasta. 4 Poszedł też Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawida, zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i z rodu Dawida; 5 Aby dać się spisać z Marią, poślubioną sobie małżonką, która była brzemienna.

Z Nazaretu, miasteczka położonego w Galilei, około 25 km od Jeziora Genezaret, do Betlejem jest około 110 km (w prostej linii). Szacuje się, że podróż ta zajęła Józefowi i Marii przynajmniej trzy dni.

Pory roku

W ziemi Izraela są w zasadzie tylko dwie pory roku: mokra/deszczowa (nazywana zimą) i sucha (nazywana latem). Sezon deszczowy zaczyna się w połowie października, a kończy w marcu. Charakteryzuje się intensywnymi opadami deszczu i gwałtownymi burzami, których natężenie jest największe ma początku i pod koniec tej pory roku. W Biblii te dwa okresy intensywniejszych opadów są nazywane deszcz wczesny i deszcz późny:

(Jk 5:7) Bądźcie więc cierpliwi, bracia, aż do przyjścia Pana. Oto rolnik cierpliwie czeka na cenny plon ziemi, dopóki nie spadnie deszcz wczesny i późny.

Ich intensywność jest tak duża, że często powodują lokalne powodzie. Temperatury w zimie spadają do kilku stopni, rzadko jednak poniżej 4 stopni Celsjusza. Najzimniejszym i najbardziej „mokrym” miesiącem jest styczeń. Na terenach położonych wyżej zima jest jeszcze bardziej dotkliwa, czasem nawet występują opady śniegu. O takiej nieprzyjemnej pogodzie możemy przeczytać w Księdze Ezdrasza, kiedy w drugiej połowie grudnia Żydzi zostali wezwani do Jerozolimy:

(Ezd 10:9) Zgromadzili się więc wszyscy mężczyźni z Judy i Beniamina w Jerozolimie w ciągu trzech dni. Było to w dwudziestym dniu dziewiątego miesiąca [w grudniu — red.]. A cały lud siedział na placu przed domem Bożym, drżąc z powodu tej sprawy i z powodu deszczu.

Wątpliwe jest, że władze rzymskie zarządziły spis ludności, wymagający podróży mieszkańców do miejscowości swoich przodków w grudniu, a więc o tak trudnej porze roku. Tym bardziej, że Żydzi byli traktowani dość szczególnie w Cesarstwie, a ponadto Rzymianie wiedzieli, że łatwo można było Izraelitów sprowokować do buntu i zamieszek. O jednym z takich buntów, związanym zresztą z kolejnym spisem podatkowym zarządzonym w 6 roku n.e., wspomniał w swojej mowie Gamaliel:

(Dz 5:37) Po nim w dniach spisu wystąpił Judasz Galilejczyk i pociągnął za sobą wielu ludzi. (…)

Służba Zachariasza

W Biblii można odnaleźć jeszcze jedną wskazówkę dotyczącą miesiąca, w którym Józef z Marią musieli udać się do Betlejem. Otóż drobiazgowa analiza wydarzeń związanych z narodzinami Jana Chrzciciela pozwala wysnuć interesujące wnioski.

Zachariasz, ojciec Jana, był kapłanem ze zmiany Abiasza:

(Łk 1:5) Za dni Heroda, króla Judei, żył pewien kapłan imieniem Zachariasz, ze zmiany Abiasza. (…)

Każda z 24 zmian służyła w świątyni dwa razy w roku, nie licząc trzech nakazanych przez Boga świąt (Paschy — wiosną, Tygodni — latem, Namiotów — jesienią), kiedy to pielgrzymów w Jerozolimie „obsługiwały” wszystkie zmiany. Zmiana Abiasza, ósma w kolejności służby, wypadała na przełomie maja i czerwca oraz w drugiej połowie listopada (niestety w tym krótkim artykule nie sposób przedstawić argumentów przemawiających za przyjęciem tych miesięcy, więcej na ten temat można znaleźć w podanej na końcu literaturze).

Tekst Biblii sugeruje, że Jan Chrzciciel został poczęty niedługo po tym (zwrot „po tych dniach”, gr. meta tauta hemeras), jak Gabriel zapowiedział Zachariaszowi, że będzie miał syna:

(Łk 1:13–24) 13 (…) anioł powiedział do niego: Nie bój się, Zachariaszu, bo twoja modlitwa została wysłuchana. Elżbieta, twoja żona, urodzi ci syna, któremu nadasz imię Jan. (…) 23 A gdy skończyły się dni jego posługi, wrócił do swego domu. 24 Po tych dniach Elżbieta, jego żona, poczęła i ukrywała się przez pięć miesięcy, (…)

A z kolejnych wersetów Ewangelii według Łukasza jasno wynika, że Jezus narodził się około 15 miesięcy później:

(Łk 1:26–31) 26 A w szóstym miesiącu Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret; 27 Do dziewicy zaślubionej mężczyźnie, któremu na imię było Józef, z rodu Dawida; a dziewicy było na imię Maria. (…) 28 Kiedy anioł przyszedł do niej, powiedział: Witaj, obdarowana łaską, Pan jest z tobą. (…) 31 Oto poczniesz w swym łonie i urodzisz syna, któremu nadasz imię Jezus.

Po tej rozmowie z Gabrielem, Maria nie zwlekając (zwrot „w tych dniach”, gr. en tais hemerais), udała się z wizytą do Elżbiety:

(Łk 1:39–40) 39 W tych dniach Maria wstała i poszła z pośpiechem w góry do miasta w Judei. 40 Weszła do domu Zachariasza i pozdrowiła Elżbietę.

Jeśli Zachariasz miał widzenie na początku lata, to podróż Marii do domu Zachariasza wypadłaby w środku zimy, w grudniu, a narodzenie Jezusa — we wrześniu. W tym wypadku długa podróż Marii do Elżbiety w górzystym terenie, być może samotna i piesza (przypominam, że z Nazaretu do Judei jest ponad 100 km), w samym środku zimnej i deszczowej pory roku byłaby wyjątkowo uciążliwa. Ale jeżeli weźmiemy pod uwagę drugą zmianę Abiasza, to podróż Marii do Judei wypadłaby latem (maj/czerwiec), a narodzenie Jezusa — na początku marca. Ta druga możliwość jest znacznie bardziej prawdopodobna, bo wtedy pory roku, w których wypadają opisane wydarzenia, nie „komplikują” całej historii narodzenia Jezusa opowiedzianej w Ewangeliach według Mateusza i Łukasza. Ponadto, termin wiosenny narodzin bardzo dobrze wpasowuje się w wydarzenia znane z historii pozabiblijnej.


* * *

Podsumowanie

Przedstawiona na początku tego artykułu rekonstrukcja wydarzeń związanych z narodzinami Jezusa — oraz ich umiejscowienie w konkretnych realiach historycznych — jest logiczna i zgodna z tym, co zostało zapisane w Biblii. Trzeba jednak pamiętać, że w tekście Biblii nie ma podanej daty narodzin Jezusa: ani roku, ani pory roku, nie mówiąc już o wskazaniu miesiąca. Dlatego też powyższa chronologia i umiejscowienie jej w kalendarzu „świeckim” mogą być mimo wszystko błędne. Można zresztą znaleźć poważne opracowania, których autorzy przekonują, że narodzenie Jezusa miało miejsce dokładnie 25 grudnia, czy że był to rok 6 bądź 2 lub 3 p.n.e. Oczywiście ich wywody mogą być także błędne…

Wróćmy na koniec do samego dnia „Bożego Narodzenia”. W przeciwieństwie do świąt, które Bóg nakazał obchodzić ludowi Izraela, a których terminy zostały dokładnie zapisane przez Mojżesza, w Biblii nie ma ani jednego słowa o tym, że obowiązkiem chrześcijanina jest świętowanie narodzin Pana Jezusa Chrystusa (w Nowym Testamencie nie ma też mowy o jakichkolwiek innych „obowiązkowych” świętach). Oczywiście nie chcę przez to powiedzieć, że Bóg zabrania obchodzić takich świąt. Chrześcijanin jest w tym wypadku wolny i może sam decydować jakie dni chce świętować, jakie uroczyście wspominać, w jakich pościć itd. Jak tłumaczył — i przestrzegał — Paweł w Liście do Kolosan:

(Kol 2:8–19) 8 Uważajcie, żeby was ktoś nie obrócił na własną korzyść przez filozofię i próżne oszustwo, oparte na ludzkiej tradycji, na żywiołach świata, a nie na Chrystusie. 9 Gdyż w nim mieszka cieleśnie cała pełnia Bóstwa. (…) 12 Pogrzebani z nim w chrzcie, w którym też razem z nim zostaliście wskrzeszeni przez wiarę, która jest działaniem Boga, który go wskrzesił z martwych. 13 I was, gdy byliście umarłymi w grzechach i w nieobrzezaniu waszego ciała, razem z nim ożywił, przebaczając wam wszystkie grzechy; (…) 16 Niech więc nikt was nie osądza z powodu jedzenia lub picia, co do święta, nowiu księżyca lub szabatów. (…) 18 Niech nikt, kto ma upodobanie w poniżaniu siebie i kulcie aniołów, nie pozbawia was nagrody, wdając się w to, czego nie widział, i pyszniąc się bezpodstawnie cielesnym sposobem myślenia;

Postscriptum 1

W Biblii znajdziemy drugą miejscowość o nazwie Betlejem, która to należała do pokolenia Zebulona i była położona w północnej części kraju, w Galilei, około 10 km na północny-wschód od Nazaretu:

(Joz 19:10–15) 10 Potem padł trzeci los dla synów Zebulona według ich rodzin, a granica ich dziedzictwa sięgała aż do Sarid. 11 (…) wznosiła się w kierunku morza do Marala, dochodziła do Dabbeszet i ciągnęła się aż do potoku, który jest naprzeciw Jokneam. (…) 15 Obejmowała również Kattat, Nahalal, Szimron, Idala i Betlejem: dwanaście miast wraz z przyległymi do nich wioskami.

Być może z tego Betlejem pochodził Ibsan, o którym wspomina Księga Sędziów, ale nie jest to pewne:

(Sdz 12:8–10) 8 Po nim sądził Izraela Ibsan z Betlejem. (…) 10 Potem Ibsan umarł i został pogrzebany w Betlejem.

Postscriptum 2

Biblia wymienia sześciu władców o imieniu Herod, chociaż nie zawsze imię Herod jest zapisane:

- Herod Wielki, wspomniany w Biblii w 17 wersetach jako Herod,

- Herod Archelaus, syn Heroda Wielkiego, etnarcha Judei, Samarii i Idumei (4 p.n.e. — 6 n.e.), wspomina o nim tylko Mateusz:

(Mt 2:22) Lecz gdy [Józef — red.] usłyszał, że Archelaus króluje w Judei w miejsce Heroda [Wielkiego — red.], swego ojca, bał się tam iść. Ale będąc napomniany przez Boga we śnie, odszedł w strony Galilei.

- Herod Filip (II), syn Heroda Wielkiego, tetrarcha Batanei, Trachonitis, Auranitis i Iturei (4 p.n.e. — 34 n.e.), wspomniany w 3 ewangeliach jako Filip, w sumie 8 razy:

(Mt 14:3) Herod [Antypas — red.] bowiem schwytał Jana, związał go i wtrącił do więzienia z powodu Herodiady, żony swego brata Filipa.

- Herod Antypas (II), syn Heroda Wielkiego, tetrarcha Galilei i Perei (4 p.n.e. — 39 n.e.), wspomniany w Biblii kilkadziesiąt razy jako Herod:

(Łk 9:9) A Herod [Antypas — red.] powiedział: Jana ściąłem. Kim więc jest ten, o którym słyszę takie rzeczy? (…)

- Herod Agryppa (I), syn Arystobula, król Judei (41—44 n.e.), wspominany w 12 rozdziale Dziejów Apostolskich jako Herod:

(Dz 12:1–2) 1 W tym czasie król Herod [Agryppa I — red.] zaczął gnębić niektórych członków kościoła. 2 I zabił mieczem Jakuba, brata Jana.

- Herod Agryppa (II), syn Agryppy I, wspominany w Biblii w 25 i 26 rozdziale Dziejów Apostolskich jako Agryppa:

(Dz 25:13) A po upływie kilku dni przyjechali do Cezarei król Agryppa [II — red.] i Berenike [jego siostra — red.], aby powitać Festusa.

Postscriptum 3

Zacytowane wyżej wersety z Ewangelii Łukasza (Łk 2:1—2) są czasem wykorzystywane w celu podważenia historycznej wiarygodności tekstu Nowego Testamentu. Zwróć uwagę, szanowny czytelniku, na trzy zwroty, które w tych wersetach podałem dodatkowo w oryginalnym brzmieniu greckim. Ponieważ ich sens da się łatwo wypaczyć, bywają wykorzystywane przez ludzi, którzy czytają Biblię tylko po to, żeby szukać w jej tekście domniemanych błędów, sprzeczności i nieścisłości.

- apographo — słowo to oznacza: ‛zarejestrować, zapisać na liście, zadeklarować jako podlegający opodatkowaniu, złożyć deklarację o własnych dobrach’; w KJV czasownik ten przetłumaczono, znacznie pełniej oddając jego sens, zwrotem z użyciem tax, a czasownik tax, jak podaje Oxford English Dictionary, znaczy m.in. ‛oszacować kwotę podatku, grzywny, szkody’;
- oikoumene — (w zwrocie cały świat) oznacza w tym kontekście „świat rzymski”, a konkretnie — mieszkańców Imperium Rzymskiego, podległych cesarzowi (a nie wszystkich w ogóle, na całej ziemi; wystarczy czytać ze zrozumieniem… ewentualnie zajrzeć do dobrego słownika starożytej greki);
- hegemoneuo — (czasownik pochodzący od słowa hegemon), znaczy: ‛przewodzić, dowodzić, kierować, rządzić, być rządcą’; w Nowym Testamencie jest używany tylko w stosunku do namiestników rzymskich; ale hegemon nie jest terminem „technicznym”, oznaczającym konkretne stanowisko rzymskie (tak jak: legat, prefekt, prokurator), tak więc Kwiryniusz mógł pełnić w Syrii jakąś dodatkową rolę kierowniczą obok oficjalnego namiestnika tej prowincji, Publiusza Kwinktyliusza Warusa, w latach 6—4 p.n.e. Obszerne omówienie tego zagadnienia można znaleźć w publikacjach Ramsaya i Robertsona.

Postscriptum 4

Kim byli mędrcy ze Wschodu? Ilu ich było, trzech czy więcej? Byli mędrcami czy królami? Z tego samego kraju czy z różnych krajów? Według tak zwanej tradycji (czyli zazwyczaj niczym niepopartych obrzędów, zwyczajów i legend) mędrców było dwunastu (tradycja wschodnia) lub trzech (tradycja zachodnia); można też wyczytać, że Kacper był królem Indii, Melchior — Persji, a Baltazar — Arabii… itp. Tymczasem Biblia nie wspomina ani o tym ilu ich było, ani słowem nie sugeruje, że byli królami, czy choćby namiestnikami wysłanymi przez jakichś władców do ziemi Izraela. Nie mamy też w tekście Biblii żadnej informacji o ich imionach. Wiadomo za to, że pochodzili z jednego kraju lub niewielkiego regionu — w Ewangelii według Mateusza mamy: „powrócili do swojej ziemi (liczba poj.)”.

Słowo greckie, którego użył Mateusz na ich określenie, to magoi. Znajdziemy je tylko w Ewangelii według Mateusza, gdzie odnosi się tylko do mędrców ze Wschodu, i w 13 rozdziale Dziejów Apostolskich, gdzie dotyczy czarownika Bar-Jezusa/Elimasa. Dlatego też bibliści próbując wyjaśnić kim byli owi mędrcy, sięgnęli do dokumentów pozabiblijnych. A z tych dowiedzieli się, że… Herodot wspominał o klasie Magów — kapłanów Zoroastera w starożytnej Medo-Persji zaangażowanych między innymi w tłumaczenie snów; Filon z Aleksandrii, Tacyt, Swetoniusz i Józef Flawiusz opisywali zakres obowiązków Magów, który obejmował interpretację snów, magię, astrologię i wróżbiarstwo; Plutarch i Strabon pisali, że Magowie byli odpowiedzialni za rytuały i kult, ofiary, modlitwy oraz doradztwo na dworze królewskim. Wydaje się, że te odnalezione w starożytnej literaturze odpowiedzi, kim mogli być owi mędrcy-magowie są nietrafione z prostej przyczyny: jest bardzo mało prawdopodobne, żeby kapłani Zoroastera zajmujący się ponadto magią, astrologią (nie mylić z astronomią) i wróżbiarstwem, oczekiwali na narodzenie Króla-Mesjasza-Boga, i do tego wybrali się w podróż do niestabilnej politycznie ziemi Izraela tylko po to, aby oddać noworodkowi cześć należną Bogu i odjechać.

Znacznie rozsądniej byłoby sięgnąć do samej Biblii i przeszukać jej tekst nieco szerzej, niż tylko ograniczając się do jednego greckiego słowa — magos. Ale to pozostawiam Ci, szanowny czytelniku, do osobistego studium. Znajdź czas na lekturę Biblii (pod koniec roku jest zawsze kilka dni wolnych, prawda?) i zajrzyj do Księgi Rodzaju (rozdział 41), Księgi Wyjścia (rozdział 7), Księgi Estery, a przede wszystkim do Księgi Daniela. To właśnie prorok Daniel, przebywając na dworze królewskim w Babilonie (w VI wieku przed Chrystusem), zapisał precyzyjnie rok, w którym Mesjasz pojawi się w Jerozolimie, w Judei. Być może mędrcy ze Wschodu byli w posiadaniu jego zapisków…

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: A new and complete pronouncing Bible dictionary, containing more Scriptural words than any other work of the kind, compiled from the most authentic sources, designed to promote a better understanding of the Holy Bible, illustrated with nearly four hundred fine engravings: also, a complete concordance of the Old and New Testaments. (1873). Philadelphia: William W. Harding.
• Opracowanie mapy własne w programie Bible Mapper (Copyright © 2005-2015 by David P. Barrett). Mapę zamieszczam na licencji: Creative Commons BY-NC-SA.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). Exegetical dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.
• Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Beitzel, B. J., & Lyle, K. A. (Eds.). (2016). Lexham Geographic Commentary on the Gospels. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Block, D. I. (1999). Judges, Ruth (Vol. 6). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Bock, D. L. (1994). Luke. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
• Brannan, R. (Ed.). (2020). Lexham Research Lexicon of the Greek New Testament. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Brisco, T. V. (1998). Holman Bible atlas. Nashville, TN: Broadman & Holman Publishers.
• Carpenter, E. E., & Comfort, P. W. (2000). In Holman treasury of key Bible words: 200 Greek and 200 Hebrew words defined and explained. Nashville, TN: Broadman & Holman Publishers.
• Ciecieląg, J. (2002). Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego. Palestyna w epoce rzymsko-herodiańskiej. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
• Clines, D. J. A. (Ed.). (1993–2011). The Dictionary of Classical Hebrew (Vol. I–VIII). Sheffield, England: Sheffield Academic Press; Sheffield Phoenix Press.
• Cross, F. L., & Livingstone, E. A. (Eds.). (2005). In The Oxford dictionary of the Christian Church (3rd ed. rev.). Oxford; New York: Oxford University Press.
• Elwell, W. A., & Beitzel, B. J. (1988). In Baker encyclopedia of the Bible. Grand Rapids, MI: Baker Book House.
• Finegan, J. (1998). Handbook of biblical chronology. Principles of time reckoning in the ancient world and problems of chronology in the Bible (Rev. ed.). Peabody, Mass.: Hendrickson Publishers.
• Floyd Nolen, J. (2004). Chronology of the Old Testament: Solving the Bible's Most Intriguing Mysteries. Green Forest, US: Master Books.
• Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B. (Eds.). (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
• Freedman, D. N., Myers, A. C., & Beck, A. B. (2000). In Eerdmans dictionary of the Bible. Grand Rapids, MI: W.B. Eerdmans.
• Fruchtenbaum, A. G. (2006). Ariel’s Bible commentary: the books of Judges and Ruth (1st ed.). San Antonio, TX: Ariel Ministries.
• Josephus, F., & Whiston, W. (1987). The works of Josephus: complete and unabridged. Peabody: Hendrickson.
• Kasdan, B. (2011). Matthew Presents Yeshua, King Messiah: A Messianic Commentary. Clarksville, MD: Messianic Jewish Publishers.
• Liddell, H. G., Scott, R., Jones, H. S., & McKenzie, R. (1996). A Greek-English lexicon. Oxford: Clarendon Press.
• Losch, R. R. (2008). In All the People in the Bible: An A–Z Guide to the Saints, Scoundrels, and Other Characters in Scripture. Grand Rapids, MI; Cambridge, U.K.: William B. Eerdmans Publishing Company.
• Powell, M. A. (Ed.). (2011). In The HarperCollins Bible Dictionary (Revised and Updated) (Third Edition). New York: HarperCollins.
• Ramsay, W. M. (1915). The bearing of recent discovery on the trustworthiness of the New Testament (2nd ed.). London, New York etc.: Hodder and Stoughton.
• Robertson, A. T. (1920). Luke the historian in the light of research. New York: C. Scribner's sons.
• Stein, R. H. (1992). Luke (Vol. 24). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.

Nie, ten artykuł nie będzie o tym, kim jest Jezus.

Jeżeli, szanowny czytelniku, trafiłeś tutaj przypadkiem i nie wiesz kim On jest — a chciałbyś się dowiedzieć — weź do ręki Biblię (albo poszukaj jej tekstu w Internecie) i przeczytaj, na przykład, Ewangelię według Mateusza albo Marka (ta druga jest krótsza).

Ten artykuł będzie o trzech słowach: Pan, Jezus i Chrystus, które oznaczają znacznie więcej, niż mogłoby się wydawać.

Wielu ludzi te trzy słowa rozumie podobnie jak w adresie na kopercie, np. „Pan Jan Kowalski”: Pan to tytuł grzecznościowy, Jan — imię, a Kowalski — nazwisko. Tylko, że tak naprawdę Pan to nie jest tytuł grzecznościowy, a Chrystus nie jest nazwiskiem. Podobnie, Pan Jezus to zupełnie inna kategoria znaczeniowa niż „Pan Romek”. Natomiast, Jezus to oczywiście imię, ale imię to również posiada swoje istotne znaczenie.

W oryginalnym greckim Nowym Testamencie tytuł „Pan Jezus Chrystus” (gr. kyrios iesous christos) znajdziemy w 30 wersetach a „nasz Pan Jezus Chrystus” (gr. kyrios hemon iesous christos; w wielu tłumaczeniach z kolejnością słów jak w oryginale — Pan nasz Jezus Chrystus — w 55 wersetach. Pierwszy raz jest on użyty w Dziejach Apostolskich (Dz 11:17), a ostatni raz w ostatnim wersecie Biblii (Ap 22:21). W Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej zawsze mamy: Pan Jezus Chrystus, tak samo w Biblii Króla Jakuba — zawsze: Lord Jesus Christ. Ale zacznijmy od początku, czyli od pierwszego słowa: Pan.

* * *
Pan — słowo to jest tłumaczeniem greckiego słowa kyrios. Generalnie, kyrios oznacza kogoś, kto posiada autorytet do wydawania poleceń swoim sługom, właściciela domu/nieruchomości, ale też męża, któremu posłuszna jest żona. Poniższe wersety ilustrują, w tej samej kolejności, wymienione wyżej znaczenia (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Ef 6:5) Słudzy, z bojaźnią i z drżeniem bądźcie posłuszni panom [gr. kyriois] według ciała, w prostocie serca, jak Chrystusowi;

(Eph 6:5 KJV 1900) Servants, be obedient to them that are your masters (…)

(Mk 13:35) Czuwajcie więc, bo nie wiecie, kiedy pan [gr. kyrios] domu przyjdzie: wieczorem czy o północy, gdy pieją koguty czy rano;

(Mark 13:35 KJV 1900) Watch ye therefore: for ye know not when the master (…)

(1 P 3:6) Tak też Sara była posłuszna Abrahamowi, nazywając go panem [gr. kyrion].

(1 Peter 3:6 KJV 1900) Even as Sara obeyed Abraham, calling him lord: (…)

Czasami słowo kyrios jest używane jako tytuł grzecznościowy wyrażający szacunek:

(J 12:21) Oni to przyszli do Filipa, który był z Betsaidy w Galilei, i prosili go: Panie [gr. kyrie], chcemy zobaczyć Jezusa.

(John 12:21 KJV 1900) The same came therefore to Philip, which was of Bethsaida of Galilee, and desired him, saying, Sir, we would see Jesus.

(Mt 27:62–63) 62 Następnego dnia, (…) naczelni kapłani i faryzeusze zebrali się u Piłata; 63 I oznajmili: Panie [gr. kyrie], przypomnieliśmy sobie, (…).

(Matt 27:62–63 KJV 1900) 62 Now the next day, (…) the chief priests and Pharisees came together unto Pilate, 63 Saying, Sir, we remember (…)

Przy okazji warto zauważyć, że język angielski w Biblii Króla Jakuba jest znacznie bardziej precyzyjny w ujmowaniu odcieni znaczeniowych — lord, master, sir — niż tłumaczenie w języku polskim, gdzie mamy zawsze to samo słowo — pan. Czasem polskie „pan” może prowadzić do niejasności, tak jak na przykład w 16 rozdziale Dziejów Apostolskich (tłumaczenie KJV jest po prostu bardziej precyzyjne):

(Dz 16:30–31) 30 A wyprowadziwszy ich z więzienia, powiedział: Panowie, co mam czynić, abym był zbawiony? 31 A oni odpowiedzieli: Uwierz w Pana Jezusa Chrystusa, a będziesz zbawiony, ty i twój dom.

(Acts 16:30–31 KJV 1900) 30 And brought them out, and said, Sirs, what must I do to be saved? 31 And they said, Believe on the Lord Jesus Christ, and thou shalt be saved, and thy house.

Niemniej jednak w tekście Nowego Testamentu kyrios prawie zawsze jest tytułem samego Boga. Tak jest na początku Ewangelii według Mateusza, kiedy słowo to pojawia się po raz pierwszy:

(Mt 1:20) A gdy [Józef — red.] o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. kyriou] ukazał mu się we śnie (…)

i tak jest w ostatnim wersecie Objawienia Świętego Jana, kończącym całą Biblię:

(Ap 22:21) Łaska naszego Pana [gr. kyriou] Jezusa Chrystusa niech będzie z wami wszystkimi. Amen.

Autorzy Nowego Testamentu, którzy cytują i równocześnie tłumaczą z języka hebrajskiego wersety ze Starego Testamentu, w miejsce imienia Boga JHWH używają właśnie greckiego słowa kyrios:

(Mt 3:3) To bowiem jest ten, o którym powiedziano przez proroka Izajasza: Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Pana [gr. kyriou], prostujcie jego ścieżki.

(Iz 40:3) Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę PANA [hebr. JHWH], prostujcie na pustyni ścieżkę naszego Boga.

Nie ma zatem wątpliwości, że słowo „Pan/PAN” znaczy to samo co Bóg (oczywiście poza wersetami, gdzie kontekst nie pozwala na takie rozumienie). W Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej, w tekście Starego Testamentu, imię Boga zapisane w języku hebrajskim tzw. tetragramem — JHWH, jest przetłumaczone jako „PAN” i zapisane dużymi literami.

Warto też dodać, że w polskich tłumaczeniach Nowego Testamentu grecki rzeczownik kyrios jest w wielu miejscach (np. w UBG 17 razy) przetłumaczony na „Pański” (zob. Łk 2:26 lub Dz 13:49). Nie zmienia to co prawda znaczenia tekstu, niemniej jednak bliższe greckiemu oryginałowi byłoby tłumaczenie „słowo Pana” niż „słowo Pańskie”. Przymiotnik kyriakos (‘należący do pana’, stąd: ‘pański’) znajdziemy w Biblii tylko dwa razy:

(1 Kor 11:20) Gdy więc się zbieracie, nie jest to spożywanie wieczerzy Pańskiej [gr. kyriakon].

(1 Cor 11:20 KJV 1900) When ye come together therefore into one place, this is not to eat the Lord’s supper.

(Ap 1:10) Znalazłem się w zachwyceniu Ducha w dniu Pańskim [gr. kyriake] i usłyszałem za sobą głos potężny jakby trąby;

(Rev 1:10 KJV 1900) I was in the Spirit on the Lord’s day, (…)

* * *
Jezus — imię to jest transliteracją greckiego iesous. Z kolei to słowo jest grecką formą hebrajskiego imienia jehoshua (a w formie późniejszej, skróconej: jeshua), które w polskich tłumaczeniach Biblii zapisano jako Jozue (a wersję skróconą: Jeszua/Jesua). Hebrajskie imię Jehoshua jest z kolei złożeniem dwu słów: skróconej formy imienia Boga JHWH i czasownika jasha — ‘zbawiać, ratować’ (więcej o tych dwóch słowach w artykułach hosanna i alleluja). Zatem imię to oznacza „JHWH jest zbawieniem” lub „JHWH zbawia”. Takie znaczenie imienia Jezus potwierdził Mateusz:

(Mt 1:21) I urodzi syna, któremu nadasz imię Jezus. On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów.

oraz — w pewnym sensie — Piotr, kiedy tłumaczył zebranym w Jerozolimie uczonym w Piśmie i kapłanom, w czyim imieniu uzdrowił chromego od urodzenia człowieka:

(Dz 4:10–12) 10 Niech wam wszystkim i całemu ludowi Izraela będzie wiadomo, że w imieniu Jezusa Chrystusa z Nazaretu, którego wy ukrzyżowaliście, a którego Bóg wskrzesił z martwych, przez niego on stoi przed wami zdrowy. 11 On jest tym kamieniem odrzuconym przez was, budujących, który stał się kamieniem węgielnym. 12 I nie ma w nikim innym zbawienia. Nie ma bowiem pod niebem żadnego innego imienia danego ludziom, przez które moglibyśmy być zbawieni.

Gdybyś, szanowny czytelniku, nie był przekonany co do tego, że Jezus i Jozue to różne formy tego samego imienia, to wersety z Dziejów Apostolskich oraz z Listu do Hebrajczyków powinny rozwiać wszelkie wątpliwości. Zauważ, że w greckim oryginale jest tam imię iesous — co też konsekwentnie tłumacze oddali w angielskiej Biblii Króla Jakuba — a z kontekstu jasno wynika, że chodzi o Jozuego, następcę Mojżesza (co oddano w polskim tekście):

(Dz 7:44–45) 44 Nasi ojcowie mieli na pustyni Namiot Świadectwa, (…). 45 Nasi ojcowie z Jozuem [gr. iesou] wzięli go i wnieśli do posiadłości pogan, których Bóg wypędził sprzed oblicza naszych ojców, aż do dni Dawida;

(Acts 7:45 KJV 1900) Which also our fathers that came after brought in with Jesus (…)

(Hbr 4:8) Gdyby bowiem Jozue [gr. iesous] zapewnił im odpoczynek, Bóg nie mówiłby potem o innym dniu.

(Heb 4:8 KJV 1900) For if Jesus had given them rest, then would he not afterward have spoken of another day.

Tak więc Księga Jozuego, opowiadająca o wejściu narodu izraelskiego do „ziemi obiecanej ich ojcom”, jej podboju i zasiedleniu, mogłaby równie dobrze nazywać się Księgą Jezusa.

Warto zaznaczyć, że obie formy — hebrajska: Jehoshua i grecka: Jezus — nie były imionami unikalnymi. Były to imiona dość powszechne. W Starym Testamencie imię Jehoshua, oprócz wspomnianego wyżej Jozuego, nosili między innymi: właściciel pola Betszemita (1 Sm 6:14), zarządca Jerozolimy (2 Krl 23:8), czy najwyższy kapłan (Ag 1:1). W Nowym Testamencie, Łukasz i Paweł wspominają o czarowniku Bar-Jezus (co znaczy ‘syn Jezusa’) i o Jezusie, zwanym Justusem:

(Dz 13:6) A kiedy przeszli wyspę aż do Pafos, spotkali tam pewnego czarownika, fałszywego proroka, Żyda imieniem Bar-Jezus [gr. bariesous];

(Kol 4:10–11) 10 Pozdrawia was Arystarch, mój współwięzień, i Marek, siostrzeniec Barnaby (…); 11 I Jezus [gr. iesous], zwany Justusem, (…)

Józef Flawiusz, żydowski historyk piszący w pierwszym wieku, wymienia 9 postaci o tym imieniu. Natomiast w Talmudzie, rabiniczny judaizm, wspominając (z pogardą) o Jezusie z Nazaretu, przekręca Jego imię na Jeshu, pozbywając się w ten sposób czasownika jasha, odnoszącego się do zbawienia (więcej o tym tutaj).

* * *
Chrystus — „Słówko Greckie Chrystus, po żydowsku Messyasz, wykłada się po naszemu pomazaniec”. Tak krótko i zwięźle wyjaśnił w swoim słowniku Bogusław Linde (1858). A pomazaniec, to człowiek uroczyście pomazany — czyli namaszczony (olejem) — na znak otrzymania godności, np. królewskiej. Definicje słownikowe są lakoniczne, ale rzeczowe.

Słowo „Chrystus” — podobnie jak Jezus — jest w zasadzie transliteracją greckiego christos. Zaś greckie christos jest odpowiednikiem hebrajskiego mashiah. Wyjaśnia to Jan w swojej Ewangelii:

(J 1:41) On najpierw znalazł Szymona, swego brata, i powiedział do niego: Znaleźliśmy Mesjasza [gr. messian] — co się tłumaczy: Chrystusa [gr. christos].

a porównanie zacytowanego w Dziejach Apostolskich, w języku greckim, fragmentu Psalmu 2 z jego hebrajskim oryginałem, potwierdza taką interpretację:

(Dz 4:26) Królowie ziemi powstali i książęta zebrali się razem przeciw Panu [gr. kyriou] i przeciw jego Chrystusowi [gr. christou].

(Acts 4:26 KJV 1900) The kings of the earth stood up, and the rulers were gathered together against the Lord, and against his Christ.

(Ps 2:2) Królowie ziemscy powstają, a władcy naradzają się wspólnie przeciwko PANU [hebr. JHWH] i jego pomazańcowi [hebr. meshicho], (…)

(Psalm 2:2 KJV 1900) The kings of the earth set themselves, And the rulers take counsel together, Against the LORD, and against his anointed, (…)

W starym Testamencie słowo mashiah pojawia się 39 razy i prawie zawsze jest przetłumaczone jako „namaszczony” lub „pomazaniec”. Odnosi się przede wszystkim do kapłanów i królów, którzy byli rzeczywiście namaszczani olejem, na znak wybrania do pełnienia swoich funkcji. W Psalmach, termin „pomazaniec” odnosi się zazwyczaj do króla Dawida, niemniej jednak proroczo wskazuje na Namaszczonego — Mesjasza, Króla który ma dopiero przyjść. We fragmencie Księgi Izajasza, który Jezus zacytował — odnosząc to proroctwo do siebie — Izajasz nie użył co prawda słowa mashiah, ale czasownika mashah (‘namaścić’) (więcej o tym proroctwie tutaj):

(Iz 61:1) Duch Pana BOGA jest nade mną, bo PAN mnie namaścił, abym głosił dobrą nowinę cichym, (…)

Warto zauważyć, że Bóg nazwał swoim pomazańcem również pogańskiego króla Cyrusa:

(Iz 45:1) Tak mówi PAN do swego pomazańca [hebr. limshicho] Cyrusa, którego prawicę ująłem, by podbić przed nim narody, rozpinać biodra królów i otworzyć przed nim wrota, a bramy nie będą zamknięte.

Cyrus Wielki, król Persji był namaszczony w tym sensie, że Bóg wybrał go do wykonania Bożego planu, tj. odesłania Izraelitów do ich kraju za Jordanem. Cyrus ten plan wykonał: podbił Babilonię, zdobył miasto Babilon bez walki (w październiku 539 r. przed Chrystusem) i niedługo potem pozwolił Żydom zamieszkującym Babilonię — uprowadzonym kilkadziesiąt lat wcześniej do niewoli przez Nabuchdonozora (więcej o tych wydarzeniach tutaj) — powrócić do ojczyzny i odbudować Świątynię w Jerozolimie:

(Ezd 1:1–3) 1 W pierwszym roku Cyrusa, króla Persji — aby wypełniło się słowo PANA z ust Jeremiasza — PAN wzbudził ducha Cyrusa, króla Persji, tak że ogłosił ustnie po całym swoim królestwie, a także na piśmie, co następuje: 2 Tak mówi Cyrus, król Persji: PAN [hebr. JHWH], Bóg niebios, dał mi wszystkie królestwa ziemi. On też rozkazał mi, abym zbudował dla niego dom w Jerozolimie, która jest w Judzie. 3 Kto więc spośród was należy do jego ludu, niech będzie z nim jego Bóg; ten niech uda się do Jerozolimy w Judzie i niech buduje dom PANA, Boga Izraela — on jest Bogiem — który jest w Jerozolimie.

Zauważ, że w obu przytoczonych fragmentach z Księgi Izajasza, namaszczeniu do wypełnienia „misji” wyznaczonej przez Boga nie towarzyszyło fizyczne wykonanie czynności pomazania olejem, jak miało to miejsce na przykład przy ustanawianiu kapłana czy też króla w Izraelu:

(Wj 29:4–7) 4 Aaronowi i jego synom każesz zbliżyć się do wejścia do Namiotu Zgromadzenia i obmyjesz ich wodą. 5 Potem weźmiesz szaty i ubierzesz Aarona (…) 7 Następnie weźmiesz olejek do namaszczenia i wylejesz na jego głowę, i namaścisz go.

(1 Sm 10:1) Wtedy Samuel wziął flakonik oliwy i wylał ją na jego głowę, pocałował go i powiedział: Czyż PAN nie namaścił cię na wodza nad swoim dziedzictwem?

Pan Jezus nie był namaszczony na ziemi fizycznym olejem, a przecież został wyznaczony przez Ojca do pełnienia funkcji proroka, kapłana i króla. Dlatego też jego pomazanie nie zostało wykonane za pomocą oleju, lecz został namaszczony Duchem Świętym, a funkcja Zbawiciela została mu powierzona jeszcze zanim narodził się jako człowiek w Betlejem:

(Dz 10:38) (…) Bóg namaścił Duchem Świętym i mocą Jezusa z Nazaretu, który chodził, czyniąc dobrze i uzdrawiając wszystkich opanowanych przez diabła, bo Bóg był z nim.

(1 P 1:18–20) 18 Wiedząc, że nie tym, co zniszczalne, srebrem lub złotem, zostaliście wykupieni z waszego marnego postępowania przekazanego przez ojców; 19 Lecz drogą krwią Chrystusa jako baranka niewinnego i nieskalanego; 20 Przeznaczonego do tego przed założeniem świata, a objawionego w czasach ostatecznych ze względu na was.

Jedynie w dwóch wersetach Starego Testamentu, w księdze proroka Daniela, hebrajskie słowo mashiah dotyczy dosłownie i bezpośrednio mającego przyjść Mesjasza i tak też zostało przetłumaczone:*

(Dn 9:25–26) 25 Dlatego wiedz i zrozum, że od wyjścia nakazu o przywróceniu i odbudowaniu Jerozolimy aż do Księcia Mesjasza [hebr. mashiah] będzie siedem tygodni i sześćdziesiąt dwa tygodnie. Zostaną odbudowane ulica i mur, ale w czasach trudnych. 26 A po tych sześćdziesięciu dwóch tygodniach zostanie zabity Mesjasz [hebr. mashiah], lecz nie za siebie. (…)

W Nowym Testamencie słowo Chrystus występuje ponad 500 razy i odnosi się prawie zawsze do Pana Jezusa. Znajdziemy je tak w pierwszym, jak i w ostatnim wersecie Nowego Testamentu (zob. Mt 1:1 i Ap 22:21). Nie sposób w tym krótkim artykule odnieść się do tych wszystkich miejsc, dlatego zachęcam do lektury Biblii. Pozwolę sobie za to na wskazanie kilku szczególnych fragmentów. Pozostawiam je bez komentarza, do osobistego przemyślenia…

(Dz 16:30–32) 30 A wyprowadziwszy ich z więzienia, [strażnik — red.] powiedział: Panowie, co mam czynić, abym był zbawiony? 31 A oni odpowiedzieli: Uwierz w Pana Jezusa Chrystusa, a będziesz zbawiony, ty i twój dom. 32 I głosili słowo Pańskie jemu i wszystkim jego domownikom.

(Hbr 9:24–28) 24 Chrystus bowiem wszedł nie do świątyni zbudowanej ręką, która była odbiciem prawdziwej, ale do samego nieba, aby teraz stawać dla nas przed obliczem Boga; 25 I nie po to, żeby często ofiarować samego siebie jak najwyższy kapłan, który wchodzi co roku do Miejsca Najświętszego z cudzą krwią; 26 Bo inaczej musiałby cierpieć wiele razy od początku świata. Lecz teraz na końcu wieków pojawił się raz dla zgładzenia grzechu przez ofiarowanie samego siebie. 27 A jak jest postanowione ludziom raz umrzeć, a potem sąd; 28 Tak też Chrystus raz ofiarowany na zgładzenie grzechów wielu, drugi raz ukaże się bez grzechu tym, którzy go oczekują dla zbawienia.

(2 Kor 5:10) Wszyscy bowiem musimy stanąć przed trybunałem Chrystusa, aby każdy otrzymał zapłatę za to, co czynił w ciele, według tego, co czynił, czy dobro, czy zło.

(Flp 2:5–11) 5 Niech będzie w was takie nastawienie umysłu, jakie też było w Chrystusie Jezusie; 6 Który, będąc w postaci Boga, nie uważał bycia równym Bogu za grabież; 7 Lecz ogołocił samego siebie, przyjmując postać sługi i stając się podobny do ludzi; 8 A z postawy uznany za człowieka, uniżył samego siebie i był posłuszny aż do śmierci, i to śmierci krzyżowej. 9 Dlatego też Bóg wielce go wywyższył i darował mu imię, które jest ponad wszelkie imię; 10 Aby na imię Jezusa zginało się wszelkie kolano na niebie, na ziemi i pod ziemią. 11 I aby wszelki język wyznawał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga Ojca.

* * *
Podsumowując powyższe informacje, trzeba powiedzieć, że te trzy krótkie słowa „Pan Jezus Chrystus” oznaczają Namaszczonego przez Boga Mesjasza, który sam jest Bogiem i sam zbawia. Zawsze, kiedy słyszysz albo wypowiadasz ten tytuł (lub też jego część), nie zapominaj jakiej wagi są te trzy słowa i jakie niosą ze sobą znaczenie. Pamiętaj też ostrzeżenie samego Pana Jezusa:

(Mt 7:21) Nie każdy, kto mi mówi: Panie, Panie, wejdzie do królestwa niebieskiego, lecz ten, kto wypełnia wolę mojego Ojca, który jest w niebie.

i napomnienie Jana Apostoła:

(1 J 5:1–12) 1 Każdy, kto wierzy, że Jezus jest Chrystusem, narodził się z Boga, a każdy, kto miłuje tego, który zrodził, miłuje też tego, który się z niego narodził. 2 Po tym poznajemy, że miłujemy dzieci Boże, gdy miłujemy Boga i zachowujemy jego przykazania. (…) 10 Kto wierzy w Syna Bożego, ma świadectwo w sobie. Kto nie wierzy Bogu, zrobił z niego kłamcę, bo nie uwierzył świadectwu, które Bóg dał o swoim Synu. 11 A to świadectwo jest takie, że Bóg dał nam życie wieczne, a to życie jest w jego Synu. 12 Kto ma Syna, ma życie, kto nie ma Syna Bożego, nie ma życia.

I jeszcze jedno: w krajach anglojęzycznych nagminne jest używanie słów „Jesus” i „Christ” w charakterze przekleństwa. Taki sposób „wyrażania emocji” można też usłyszeć w języku polskim. Nie rób tego!


* W innych polskich tłumaczeniach Biblii mamy: Krystus (w Biblii Brzeskiej, 1563), Chrystus (w Biblii Jakuba Wujka, 1599), Pomazaniec (w Biblii Warszawskiej, 1975 i we współczesnym przekładzie literackim EIB, 2018), pomazaniec (w Biblii Poznańskiej, 1975), Pomazaniec (w Biblii Tysiąclecia, 1965/2003 i w Biblii Ekumenicznej, 2018).

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: The pictorial history of Palestine, and the Holy Land, including a complete history of the Jews. by John Kitto, London: Charles Knight and Co., 1844.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). Exegetical dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.
• Brown, F., Driver, S. R., & Briggs, C. A. (1977). Enhanced Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
• Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B. (Eds.). (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
• Josephus, F., & Whiston, W. (1987). The works of Josephus: complete and unabridged. Peabody: Hendrickson.
• Linde, S. B. (1858). Słownik języka polskiego. T. 4, P (Wyd. 2, popr. i pomn.). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Louw, J. P., & Nida, E. A. (1996). Greek-English lexicon of the New Testament: based on semantic domains (electronic ed. of the 2nd edition.). New York: United Bible Societies.
• Mangum, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., & Hurst, R. (Eds.). (2014). Lexham Theological Wordbook. Bellingham, WA: Lexham Press.
• M’Clintock, J., & Strong, J. (1891–1894). In Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature (Vol. I–X). New York: Harper & Brothers, Publishers.