W Polsce prawie każdy wie, co to jest Dziesięć Przykazań i mniej więcej kojarzy, skąd się one wzięły, ale równocześnie prawie nikt nie potrafi ich wszystkich prawidłowo wymienić. Dlaczego tak się dzieje? Zdecydowana większość ludzi, którzy cokolwiek o tych przykazaniach wiedzą, widziała ich treść w jakimś katechizmie* bądź w modlitewniku popularnie zwanym książeczką do nabożeństwa. Dodatkowo okazuje się, że treść i podział Dziesięciu Przykazań w katechizmach i modlitewnikach (katolickich) odbiega od tego, co mamy zapisane w Biblii. I to w każdej Biblii, również w tych wydawanych przez katolickie wydawnictwa i aprobowanych, podobnie zresztą jak katechizmy i modlitewniki, przez odpowiednie władze kościelne.** Zajrzyjmy zatem najpierw do tekstu Biblii, a potem (w części drugiej artykułu) do kilku publikacji, w których zmieniono treść objawionego tekstu, nie zważając na wyraźny zakaz Boga, aby tego nie robić.

* * *
Dziesięć Przykazań znajdziemy w Biblii w dwóch księgach: w rozdziale 20 Księgi Wyjścia oraz w rozdziale 5 Księgi Powtórzonego Prawa. Obie księgi zostały spisane przez Mojżesza, zgodnie z tym, co powiedział do niego sam Bóg. W Księdze Wyjścia, opisującej między innymi wydarzenia na górze Synaj (inaczej: Horeb), Mojżesz zapisał (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Wj 20:1–17) 1 I Bóg mówił te wszystkie słowa:
2 Ja jestem PAN, twój Bóg, który cię wyprowadził z ziemi Egiptu, z domu niewoli.
3 Nie będziesz miał innych bogów przede mną [przykazanie pierwsze].
4 Nie będziesz czynił sobie żadnego rzeźbionego posągu ani żadnej podobizny czegokolwiek, co jest w górze na niebie, co jest nisko na ziemi ani co jest w wodach pod ziemią. 5 Nie będziesz oddawał im pokłonu ani nie będziesz im służył, bo ja jestem PAN, twój Bóg, Bóg zazdrosny, nawiedzający nieprawość ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą; 6 A okazujący miłosierdzie tysiącom tych, którzy mnie miłują i strzegą moich przykazań. [przykazanie drugie]
7 Nie będziesz brał imienia PANA, twego Boga, nadaremnie, gdyż PAN nie zostawi bez kary tego, który bierze jego imię nadaremnie. [przykazanie trzecie]
8 Pamiętaj o dniu szabatu, aby go święcić. 9 Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie swoje prace; 10 Ale siódmy dzień jest szabatem PANA, twego Boga. W tym dniu nie będziesz wykonywał żadnej pracy — ani ty, ani twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służąca, ani twoje bydło, ani twój gość, który jest w obrębie twoich bram. 11 PAN bowiem przez sześć dni stworzył niebo i ziemię, morze i wszystko, co jest w nich, a siódmego dnia odpoczął. Dlatego PAN błogosławił dzień szabatu i uświęcił go. [przykazanie czwarte]
12 Czcij swego ojca i swoją matkę, aby twoje dni były długie na ziemi, którą PAN, twój Bóg, da tobie. [przykazanie piąte]
13 Nie będziesz zabijał. [przykazanie szóste]
14 Nie będziesz cudzołożył. [przykazanie siódme]
15 Nie będziesz kradł. [przykazanie ósme]
16 Nie będziesz fałszywie świadczył przeciw twemu bliźniemu. [przykazanie dziewiąte]
17 Nie będziesz pożądał domu twego bliźniego ani nie będziesz pożądał żony twego bliźniego, ani jego sługi, ani jego służącej, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twego bliźniego. [przykazanie dziesiąte]

Natomiast w Księdze Powtórzonego Prawa — zawierającej opis wydarzeń z ostatnich miesięcy życia Mojżesza i przygotowania do wejścia do ziemi obiecanej — Mojżesz opisał, jak przypominał kolejnemu pokoleniu Izraelitów (bo od zawarcia przymierza na Synaju upłynęło 40 lat) między innymi treść Dziesięciu Przykazań. Nie będę tego fragmentu przytaczać w całości, ponieważ jest prawie identyczny do zacytowanego powyżej (łatwo to sprawdzisz: Pwt 5:5–21). Jedyna widoczna różnica jest taka, że zamiast „PAN bowiem przez sześć dni stworzył niebo i ziemię (…) dzień szabatu i uświęcił go”, w Księdze Powtórzonego Prawa czytamy:

(Pwt 5:15) I pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi Egiptu i że PAN, twój Bóg, wyprowadził cię stamtąd potężną ręką i wyciągniętym ramieniem. Dlatego PAN, twój Bóg, nakazał ci obchodzić dzień szabatu.

Mojżesz trzykrotnie zapewnił słuchający go lud, że Bóg osobiście te Dziesięć Przykazań zapisał na kamiennych tablicach:

(Pwt 4:12–13) 12 I PAN przemówił do was spośród ognia. (…) 13 Wówczas oznajmił wam swoje przymierze, które nakazał wam wypełniać, dziesięć przykazań, które napisał na dwóch kamiennych tablicach.

(Pwt 5:22) Te słowa wypowiedział PAN do całego waszego zgromadzenia na górze spośród ognia, obłoku i ciemności donośnym głosem. I nic nie dodał. Potem napisał je na dwóch tablicach kamiennych i dał mi je.

(Pwt 9:9–11) 9 Gdy wstąpiłem na górę, aby otrzymać kamienne tablice, (…) 10 Wtedy PAN dał mi dwie kamienne tablice zapisane palcem Boga, na których były wszystkie te słowa, które PAN powiedział wam na górze spośród ognia, (…) 11 (…) tablice przymierza.

A gdyby ta informacja nie wystarczyła, aby Żydzi w pełni zaakceptowali każde z przykazań oraz inne nakazy Boga i nie próbowali ich zmieniać, czy też w sposób pokrętny interpretować, Mojżesz wyraźnie zaznaczył:

(Pwt 4:2) Nie dodawajcie do słowa, które ja wam nakazuję, ani z niego nie ujmujcie, abyście przestrzegali przykazań PANA, waszego Boga, które ja wam nakazuję.

Ponownie powtórzył ten sam zakaz w rozdziale 12, tym razem łącząc go dodatkowo z pierwszym i drugim przykazaniem:

(Pwt 12:30–32) 30 Strzeż się, byś się nie dał usidlić, idąc za nimi [bogami innych narodów — red.], gdy będą wytępione przed tobą [te narody — red.]; nie pytaj się też o ich bogów, mówiąc: W jaki sposób te narody służyły swoim bogom? Tak samo i ja uczynię. 31 Nie uczynisz tak PANU, swemu Bogu, gdyż wszystko, czym brzydzi się PAN i czego nienawidzi, czynili swoim bogom; (…) 32 Cokolwiek wam nakazuję, pilnie wypełniajcie. Nic do tego nie dodasz ani od tego nie ujmiesz.

Podobne ostrzeżenia znajdziemy zresztą w Księdze Przysłów:

(Prz 30:5–6) 5 Każde słowo Boga jest czyste; on jest tarczą dla tych, którzy mu ufają. 6 Nie dodawaj nic do jego słów, aby cię nie strofował i abyś nie okazał się kłamcą.

oraz w Księdze Apokalipsy:

(Ap 22:18–19) 18 Oświadczam zaś każdemu, kto słucha słów proroctwa tej księgi: Jeśli ktoś dołoży coś do tego, dołoży mu też Bóg plag opisanych w tej księdze; 19 A jeśli ktoś odejmie coś ze słów księgi tego proroctwa, odejmie też Bóg jego dział z księgi życia i ze świętego miasta, i z rzeczy, które są opisane w tej księdze.

* * *
Wróćmy do tekstu Dziesięciu Przykazań. Zauważ, że wszystkie przykazania (poza piątym) zawierają zwrot „nie będziesz” (heb. lo, czyli „nie”, ang. thou shalt not), przy czym przykazanie drugie zaczyna się od „pamiętaj” — a więc: nie będziesz miał…, nie będziesz czynił… itd. Są to kategoryczne zakazy. Bóg jasno i dobitnie zabronił robić niektóre rzeczy. A jeżeli przeczytamy pozostałe części Pięcioksięgu zawierające szczegółowe przepisy Prawa, dowiemy się, że przekroczenie pewnych przykazań miało być karane śmiercią (także przykazania dotyczącego szacunku do rodziców) — zachęcam Cię, szanowny czytelniku, do osobistej lektury nastepujących wersetów: Wj 21:12–23, Wj 22:20–30, Wj 31:14.

Nie będziemy tu szczegółowo analizować każdego z przykazań. Chciałbym natomiast zwrócić uwagę na to, że dwa z dziesięciu przykazań są znacznie bardziej rozbudowane niż pozostałe i właśnie te chciałbym omówić dokładniej. Są to:
— przykazanie drugie, którego treść jest przeciętnemu Polakowi zupełnie nieznana, a które dotyczy zakazu tworzenia rzeźb czy obrazów i oddawania im czci;
— przykazanie czwarte, które dotyczy przestrzegania szabatu i zakazu wykonywania jakiejkolwiek pracy w tym dniu.

* * *
Przykazanie drugie zabrania tworzenia wizerunków czegokolwiek, co istnieje, w celu oddawania czci tym wizerunkom. I nie ma tu żadnego rozróżnienia — przynajmniej ja takiego nie widzę — na obrazy roślin, zwierząt, ludzi, aniołów, gwiazd, czy wreszcie wyobrażeń jakichś „bogów”. W treści tego zakazu nie znajdziemy też wzmianki, że istnieje różnica pomiędzy oddawaniem czci samemu wizerunkowi a oddawaniem czci prawdziwemu bytowi, który ten wizerunek przedstawia. Zakaz jest jasny, prosty i nie wymaga żadnych filozoficzno-teologicznych rozważań, wyjaśnień i pokrętnych tłumaczeń: nie będziesz czynił sobie żadnej podobizny czegokolwiek i nie będziesz oddawał jej pokłonu. Kropka.

Zauważ, szanowny czytelniku, co jeszcze z treści drugiego przykazania wynika: jeśli ktoś kłania się obrazom i posągom, to nienawidzi Boga (zob. werset 5). Nieistotne jest przy tym, co taki człowiek twierdzi o różnych „poziomach” albo „rodzajach” oddawania czci.*** Powtórzę jeszcze raz: zakaz jest jasny — nie będziesz sporządzał żadnych wizerunków i nie będziesz ich w żaden sposób czcił. A co z obrazami/figurami wyobrażającymi samego Boga, który najczęściej jest przedstawiany pod postacią mężczyzny z brodą? Albo z aniołami przedstawianymi zazwyczaj jako młodzieńcy albo małe, pyzate dzieci, a czasem nawet jako kobiety, zawsze ze skrzydłami? (więcej o tym wkrótce). Odpowiedź znajdziesz w czwartym rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa:

(Pwt 4:12–19) 12 I PAN przemówił do was spośród ognia. Usłyszeliście dźwięk słów, lecz nie widzieliście żadnej postaci, tylko głos usłyszeliście. 13 Wówczas oznajmił wam swoje przymierze, które nakazał wam wypełniać, dziesięć przykazań, które napisał na dwóch kamiennych tablicach. (…) 15 Strzeżcie więc pilnie swoich dusz, gdyż nie widzieliście żadnej postaci w dniu, w którym PAN przemówił do was na Horebie spośród ognia; 16 Abyście się nie zepsuli i nie czynili sobie rzeźbionego posągu, podobizny wszelkiej postaci w kształcie mężczyzny lub kobiety; 17 W kształcie jakiegokolwiek zwierzęcia, które jest na ziemi, w kształcie wszelkiego ptaka skrzydlatego, który lata w powietrzu; 18 W kształcie czegokolwiek, co pełza po ziemi, w kształcie wszelkiej ryby, która jest w wodach pod ziemią. 19 I abyś — gdy podniesiesz swoje oczy ku niebu i ujrzysz słońce, księżyc i gwiazdy, cały zastęp niebios — nie dał się zwieść, by oddać im pokłon i im służyć, (…)

(Deut 4:15–16 KJV 1900) 15 (…) for ye saw no manner of similitude on the day that the Lord spake unto you in Horeb out of the midst of the fire: 16 Lest ye corrupt yourselves, and make you a graven image, the similitude of any figure, the likeness of male or female,

Niektórzy twierdzą, że ponieważ Pan Jezus Chrystus był człowiekim i wielu ludzi Go przecież widziało, to od tego czasu wspomniane wyżej starotestamentowe zakazy nie obowiązują. Naprawdę? Jeżeli też tak uważasz, to wskaż mi, proszę, w tekście NT jakikolwiek werset mówiący o tym, że chrześcijanie namalowali sobie obraz Jezusa albo wystawili pomnik zamordowanemu Szczepanowi, czy też Jakubowi. A może jakiś inny przykład? Czekam. Czekam… Proszę bardzo, przeczytaj cały Nowy Testament od początku do końca i z powrotem. Jeszcze chwilę poczekam… Jakikolwiek werset? Nie ma?

Księgi Nowego Testamentu zostały spisane w okresie kilkudziesięciu lat po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. Przedstawiają one między innymi rozwój chrześcijaństwa i problemy pierwszych wierzących. Ale wygląda na to, że w ciągu tych lat żaden z Apostołów nie wpadł na pomysł, aby namalować obraz Jezusa, albo zlecić wykonanie Jego popiersia, żeby w ten sposób przekazać kolejnym pokoleniom, jak On wyglądał. Jedynie Jan opisał (w Apokalipsie) wygląd zewnętrzny Pana Jezusa Chrystusa:

(Ap 1:14–16) 14 Jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg, a jego oczy jak płomień ognia. 15 Jego stopy podobne do mosiądzu, jakby w piecu rozżarzonego, a jego głos jak szum wielu wód. 16 W swej prawej ręce miał siedem gwiazd, a z jego ust wychodził ostry miecz obosieczny. Jego oblicze było jak słońce, gdy świeci w pełni swej mocy.

Jak widzisz, nawet ten opis nijak się ma do rozmaitych obrazków, figurek, krucyfiksów, posągów i zabytkowych ołtarzy, które można spotkać praktycznie wszędzie, a o które wielu „pobożnych” ludzi dba niejednokrotnie znacznie bardziej niż o swoich bliskich. A wiesz, co Bóg o takim postępowaniu powiedział?

(Mk 7:9–13) 9 Mówił im też [Jezus — red.]: Całkowicie znosicie przykazanie Boże, aby zachować swoją tradycję. 10 Mojżesz bowiem powiedział: Czcij swego ojca i swoją matkę, oraz: Kto złorzeczy ojcu albo matce, niech poniesie śmierć. 11 Ale wy mówicie: Jeśli człowiek powie ojcu albo matce: To, co powinieneś otrzymać ode mnie jako pomoc, to Korban, to znaczy dar przeznaczony na ofiarę — będzie bez winy. 12 I nie pozwalacie mu nic więcej uczynić dla swego ojca albo matki; 13 Wniwecz obracając słowo Boże przez waszą tradycję, którą przekazaliście. I wiele innych tym podobnych rzeczy czynicie.

* * *
Przykazanie czwarte dotyczy szabatu, to jest siódmego dnia tygodnia. Jeszcze raz powtórzę: dotyczy SZABATU, a nie różnych dni świątecznych, które Bóg nakazał przestrzegać Izraelitom (zob. Kpł 23 i Pwt 16). I tę ostatnią informację również podkreślę: IZRAELITOM, a zatem w szczególności potomkom Abrahama, Izaaka i Jakuba (tj. Izraela, zob. Rdz 32:28). Przykazanie to oczywiście nie ma też nic wspólnego ze „świętowaniem” niedzieli (nieco więcej o tym w części drugiej artykułu).

W tym przykazaniu Bóg dodatkowo przypomina, że to On stworzył cały świat i zrobił to w sześć dni. Tekst hebrajski 11 wersetu ma ponadto przestawiony szyk wyrazów, dosł.: „Bo sześć dni stworzył JHWH niebo i ziemię…”. Dzięki temu zabiegowi akcent położony jest na słowa „bo sześć dni” (heb. ki szeszet jamim), czyli na sześć 24-godzinnych dni, od zachodu słońca do kolejnego zachodu słońca (zob. Rdz 1:5; więcej o stworzeniu tutaj, a o figurach stylistycznych tutaj).

Przy okazji zwracam uwagę na fakt, że według Biblii to sobota jest ostatnim, siódmym dniem tygodnia:

(Mt 28:1) A gdy skończył się szabat i świtało pierwszego dnia tygodnia, Maria Magdalena i druga Maria przyszły obejrzeć grób.

Warto też wspomnieć, że używany powszechnie angielski termin week-end (pierwszy raz znaleziony w piśmie z 1638 roku) oznaczający sobotę i niedzielę, jest mylący, bo sugeruje, że tydzień kończy się niedzielą. W słownikach języka polskiego też możemy znaleźć, że niedziela to „ostatni, czyli siódmy dzień tygodnia, wolny od pracy”. Jako ciekawostkę dodam, że angielska nazwa niedzieli — Sunday — jest tłumaczeniem łac. dies solis (= gr. hemera heliu), a więc znaczy dosłownie „dzień słońca” (za to polskie słowo niedziela pochodzi od prasłowiańskiego nedelati — nie pracować, nie działać).

* Według definicji słownikowej, katechizm to zwięzły wykład podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej, zwykle w formie pytań i odpowiedzi; też książka zawierająca ten wykład.
** Chodzi o tzw. Nihil obstat (nic nie stoi na przeszkodzie), tj. orzeczenie, że treści zawarte w książce nie są sprzeczne z doktryną Kościoła w kwestiach wiary i moralności oraz Imprimatur, tj. zezwolenie władzy kościelnej na druk książki.
*** Zainteresowanym polecam przestudiowanie znaczenia terminów: latria, dulia i hyperdulia.

(część 2 tutaj)

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001). Słownik łacińsko-polski. T. 1, A-H (J. Korpanty, red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
• Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
• Simpson, J. A., & Weiner, E. S. C. (Eds.). (1989). The Oxford English Dictionary. Oxford: Clarendon Press.

Tekst Biblii zawiera wiele figur stylistycznych, które — między innymi — wzmacniają obrazowość lub emocjonalność języka, czy też pozwalają opisać rzeczywistość niematerialną. Zdecydowana większość tych figur jest zrozumiała dla każdego człowieka posługującego się sprawnie swoim ojczystym językiem. Nie ma potrzeby znać ich nazw, definicji czy gramatycznych zawiłości. Czytając Biblię nie wolno zapominać, że takie figury w jej tekście są. Nie wolno także każdego wersetu i rozdziału „na siłę” interpretować w sensie dosłownym, bo ignorowanie — czasem celowe — różnych form językowych i (zazwyczaj oczywistych) figur retorycznych, prowadzi do zniekształcenia sensu wypowiedzi, a w rezultacie do absurdalnych interpretacji. A jest o to szczególnie łatwo, gdy wyrywa się pojedyncze wersety, a nawet ich fragmenty, z szerszego kontekstu.

W tej części artykułu krótko omówimy kolejne cztery figury stylistyczne, z którymi spotykamy się w księgach Biblii (część pierwsza tutaj, część druga tutaj). A następnie — być może w nowym dla Ciebie świetle — spojrzymy na szósty rozdział Ewangelii według Jana, którego treść od wieków budzi zagorzałe dyskusje i spory teologiczne.

* * *
Litota — (ang. i gr. meiosis) jest figurą stylistyczną polegająca na zastąpieniu wyrażenia określającego cechę czegoś wyrażeniem przeciwstawnym zaprzeczonym, np. niedrogi zamiast tani. O ile we współczesnym języku figura ta ma na celu osłabienie dobitności mowy, o tyle w tekście Biblii zastosowanie meiosis jest nieco inne. Polega bowiem na „pomniejszeniu” znaczenia jednego elementu, ale w celu uwydatnienia elementu przeciwstawnego na zasadzie kontrastu. Na przykład w Księdze Rodzaju czytamy:

Rdz 18:27 A Abraham odpowiedział: Oto ośmielam się teraz mówić do mojego Pana, choć jestem prochem i popiołem.

Abraham porównuje siebie do prochu i popiołu (zresztą słusznie, zob. Rdz 2:7), co jeszcze bardziej uwydatnia wielkość Boga, do którego się zwraca. Podobne kontrastowe zestawienie Izraelitów i Boga mamy u proroka Izajasza:

Iz 41:14 Nie bój się, robaczku, Jakubie, garstko ludu Izraela; ja cię wspomogę, mówi PAN i twój Odkupiciel, Święty Izraela.

Jeszcze inny przykład litoty znajdziemy w Ewangelii według Mateusza:

Mt 18:14 Tak też nie jest wolą waszego Ojca, który jest w niebie, aby zginął jeden z tych małych.

W rozdziale 6 Ewangelii według Jana czytamy:

J 6:35 (…) Kto przychodzi do mnie, nie [gr. u me] będzie głodny, a kto wierzy we mnie, nigdy nie [gr. u me] będzie odczuwał pragnienia.

gdzie mamy zestawione proste czynności „przychodzenia” i „wierzenia” z podwójnym, wzmocnionym zaprzeczeniem (gr. u me, dosł.: nie nie), które mamy w tym zdaniu dwa razy, i które znaczy: nigdy, na pewno nie, w żadnym razie.

Metonimia — to figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości, itp.; chodzi tutaj o jakikolwiek związek skojarzeniowy, uchwytną zależność (zob. też część 2 tego artykułu). W tekście biblijnym uważny czytelnik odnajdzie metonimie przyczyny, skutku, podmiotu i okolicznika. Figura ta występuje w Biblii bardzo często i można by zacytować dziesiątki przykładów jej użycia. Ograniczę się do czterech wersetów.
— metonimia przyczyny — „Mojżesz i Prorocy” (jako autorzy ksiąg) zamiast pisma Mojżesza i Proroków:

Łk 16:29 Lecz Abraham mu powiedział: Mają Mojżesza i Proroków, niech ich słuchają.

— metonimia skutku — „dwa narody”, zamiast dwoje dzieci (które tym narodom dadzą początek):

Rdz 25:23–24 23 I PAN jej odpowiedział: Dwa narody są w twoim łonie i dwa ludy wyjdą z twego wnętrza. (…) 24 A gdy nadszedł czas porodu, okazało się, że w jej łonie były bliźnięta.

— metonimia podmiotu — „dom” zamiast rodzinę:

Hbr 11:7 Przez wiarę Noe, ostrzeżony przez Boga o tym, czego jeszcze nie widziano, kierowany bojaźnią zbudował arkę, aby ocalić swój dom. (…)

— metonimia okolicznika — „żniwo” zamiast zboże:

Jl 3:13 Zapuśćcie sierp, bo dojrzało żniwo. (…)

W Ewangelii według Jana metonimię znajdziemy na przykład w wierszu 63 szóstego rozdziału:

J 6:63 (…) Słowa, które ja wam mówię, są duchem i są życiem.

gdzie „duchem” i „życiem” oznaczają kolejno dar i działanie Ducha Bożego oraz dawanie życia wiecznego.

Synekdocha — to w zasadzie rodzaj metonimii. Jest figurą stylistyczną polegającą na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu (albo na odwrót). Różnica jest taka, że w metonimii mamy powiązane dwa rzeczowniki, a synekdocha opiera się na powiązaniu dwóch pojęć/idei. W tekście Biblii znajdziemy synekdochę: rodzaju, gatunku, całości oraz części. Oto cztery przykłady zastosowania tej, bardzo często pojawiającej się w Biblii, figury stylistycznej:

Hbr 2:9 Ale widzimy Jezusa, który stał się niewiele mniejszy od aniołów, ukoronowanego chwałą i czcią za cierpienia śmierci, aby z łaski Boga zakosztował śmierci za wszystkich.

W powyższym wersecie zwrot „za wszystkich” oznacza bez różnicy (tj. za wszelkiego rodzaju ludzi), a nie bez wyjątku (tj. nie bezwarunkowo za każdego człowieka).

Wj 3:8 Dlatego zstąpiłem, aby wybawić go z ręki Egipcjan i wyprowadzić z tej ziemi do ziemi dobrej i przestronnej, do ziemi opływającej mlekiem i miodem, (…)

czyli do ziemi obfitującej we wszelkie dobra, w szczególności związane z uprawą roli i hodowlą zwierząt.

Rdz 6:12 Wtedy Bóg wejrzał na ziemię, a oto była zepsuta, bo wszelkie ciało wypaczyło swoją drogę na ziemi.

„wszelkie ciało”, czyli wszyscy ludzie, ale z wyjątkiem Noego.

Mt 16:17 Wtedy Jezus powiedział do niego: Błogosławiony jesteś, Szymonie, synu Jonasza, bo nie objawiły ci tego ciało i krew, ale mój Ojciec, który jest w niebie.

„Ciało i krew” oznacza tutaj naturę ludzką, w przeciwieństwie do boskiej.

W ewangelii według Jana Jezus mówi:

J 6:51 (…) A chleb, który ja dam, to moje ciało, które ja dam za życie świata.

W tej wypowiedzi słowo „ciało” zostało użyte na oznaczenie całej osoby (a zatem: dam siebie za życie świata).

Hyperbaton — to prosta figura stylistyczna polegająca na celowym przestawieniu naturalnego — tj. zgodnego ze składnią danego języka — szyku wyrazów w zdaniu. Jej celem jest zwrócenie specjalnej uwagi na pewne słowa, ich podkreślenie czy zaakcentowanie. Z uwagi na fakt, że każdy język posiada własne reguły składniowe, podczas tłumaczenia tekstu tę figurę jest czasami trudno zachować. W Pierwszym Liście do Tymoteusza Paweł napisał:

1 Tm 3:16 A bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności: Bóg objawiony został w ciele, (…)

Zauważ, że słowo „wielka” jest przestawione na początek (normalny szyk wyrazów byłby taki: tajemnica pobożności jest wielka).

Iz 34:4 (…) a niebiosa jak zwój zostaną zwinięte, (…)

W powyższym fragmencie wersetu z Izajasza podczas tłumaczenia hyperbaton zwracający uwagę na słowo niebiosa „zniknął”; w oryginalnym tekście hebrajskim kolejność wyrazów jest następująca: zostaną zwinięte, jak księga, niebiosa.

W szóstym rozdziale Ewangelii według Jana wielu uczniów, nie rozumiejąc o czym Jezus mówi, stwierdziło:

J 6:60 (…) Twarda to jest mowa, któż jej może słuchać?

Przymiotnik „twarda” został przestawiony na początek, aby położyć nacisk na trudne do zrozumienia słowa Jezusa.


* * *
W szóstym rozdziale Ewangelii według Jana, którego główną część stanowi dyskusja Jezusa z Żydami dotycząca chleba i życia, znajdziemy omówione wyżej cztery figury stylistyczne, a także metaforę (więcej tutaj). Przykładowe wersety z tego rozdziału, w których Jan — a w zasadzie Jezus — posłużył się tymi czterema figurami, podałem wyżej. Natomiast metafora, która również pojawia się w wielu zdaniach wypowiedzianych przez Pana, ma tu kluczowe znaczenie, ale o tym za chwilę. O ile przeoczenie (lub niezrozumienie) litoty czy metonimii nie spowoduje poważnych problemów w zrozumieniu sensu tego rozdziału, o tyle zignorowanie synekdochy, a szczególnie metafory, doprowadzi czytelnika do całkowicie błędnej interpretacji tekstu Biblijnego.

Dlaczego akurat w związku z tymi figurami stylistycznymi piszę o szóstym rozdziale Ewangelii według Jana? Ponieważ wiele osób twierdzi, że rozdział ten zawiera dowód na to, że podczas ostatniej wieczerzy paschalnej z uczniami Jezus w cudowny sposób zmienił niekwaszony chleb w swoje ciało, a wino — w swoją krew, po czym kazał swoim uczniom je zjeść i wypić (więcej tutaj). W szóstym rozdziale Jana czytamy przecież słowa wypowiedziane przez Pana Jezusa: „Ja jestem chlebem życia.” (wersety 35 i 48), „Jeśli nie będziecie jeść ciała Syna Człowieczego i pić jego krwi, nie będziecie mieć życia w sobie” (w. 53) albo „Kto je moje ciało i pije moją krew, ma życie wieczne” (w. 54)?

Rzeczywiście, takie słowa z ust Jezusa padły. Myślisz więc, szanowny czytelniku, że należy je rozumieć absolutnie dosłownie? A te słowa Jezusa też należy rozumieć dosłownie?

J 8:12 (…) Ja jestem [gr. ego eimi] światłością świata.
J 10:9 Ja jestem [gr. ego eimi] drzwiami.
J 14:6 (…) Ja jestem [gr. ego eimi] drogą, prawdą i życiem.
J 15:1 Ja jestem [gr. ego eimi] prawdziwą winoroślą, a mój Ojciec jest winogrodnikiem.

Powyższe wypowiedzi to metafory, nie ma co do tego żadnych wątpliwości. Dlaczego więc te słowa:

J 6:35 (…) Ja jestem [gr. ego eimi] chlebem życia. Kto przychodzi do mnie, nie będzie głodny, a kto wierzy we mnie, nigdy nie będzie odczuwał pragnienia.

gdzie pierwsze zdanie ma identyczną konstrukcję gramatyczną, jak te powyżej, należałoby rozumieć dosłownie? To zdanie jest także metaforą. A o jaki głód i pragnienie chodzi w dalszej części tego wersetu?

* * *
Jan w swojej Ewangelii wiele razy pokazuje dyskusje Jezusa z ludźmi, którzy nie rozumieli w ogóle o czym On mówi. Weźmy na przykład rozmowę z Nikodemem:

J 3:3–4 3 Odpowiedział mu Jezus: Zaprawdę, zaprawdę powiadam ci: Jeśli się ktoś nie narodzi na nowo, nie może ujrzeć królestwa Bożego. 4 Nikodem zapytał go: Jakże może się człowiek narodzić, będąc stary? Czy może powtórnie wejść do łona swojej matki i narodzić się?

albo z Samarytanką:

J 4:10–11 10 Jezus jej odpowiedział: Gdybyś znała ten dar Boży i wiedziała, kim jest ten, który ci mówi: Daj mi pić, ty prosiłabyś go, a dałby ci wody żywej. 11 I powiedziała do niego kobieta: Panie, nie masz czym naczerpać, a studnia jest głęboka. Skąd więc masz tę wodę żywą?

czy dysputę z Żydami w Świątyni:

J 8:31–33 31 (…) Jeśli będziecie trwać w moim słowie, będziecie prawdziwie moimi uczniami. 32 I poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli. 33 Odpowiedzieli mu: My jesteśmy potomstwem Abrahama i nigdy nie służyliśmy nikomu. Jakże możesz mówić: Będziecie wolni?

Zauważyłeś, szanowny czytelniku, jakąś prawidłowość? Za każdym razem Pan Jezus posługując się rzeczami lub zdarzeniami znanymi każdemu z codziennego życia, mówił o sprawach duchowych i nienamacalnych. Tymczasem jego rozmówcy brali to, co mówił tylko dosłownie, zbyt dosłownie. Nawet uczniowie wielokrotnie nie rozumieli słów Jezusa, który w swoich wypowiedziach, łącząc świat materialny z duchowym, odnosił się do tego drugiego:

J 4:31–34 31 A tymczasem uczniowie prosili go: Mistrzu, jedz. 32 A on im powiedział: Ja mam pokarm do jedzenia, o którym wy nie wiecie. 33 Uczniowie więc mówili między sobą: Czy ktoś przyniósł mu jedzenie? 34 Jezus im powiedział: Moim pokarmem jest wypełniać wolę tego, który mnie posłał, i dokonać jego dzieła.

Dokładnie to samo dzieje się w szóstym rozdziale Ewangelii według Jana. Jezus objawia Żydom sprawy duchowe, które dotyczą wiary i życia wiecznego, a oni widzą tylko rzeczy doczesne.

Zastanów się zatem nad tymi słowami raz jeszcze:

John 6:53–54 53 I powiedział im Jezus: Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Jeśli nie będziecie jeść ciała Syna Człowieczego i pić jego krwi, nie będziecie mieć życia w sobie. 54 Kto je moje ciało i pije moją krew, ma życie wieczne, a ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym.

Jeśli tę wypowiedź — dodajmy: wyrwaną z kontekstu — potraktujemy dosłownie, to wynika niej, że jedynym sposobem uzyskania życia wiecznego jest kanibalizm. Jest to zapewne szokujący dla niektórych wniosek, ale to właśnie jest w tych wersetach literalnie powiedziane: jedzenie ciała/mięsa ludzkiego i picie ludzkiej krwi jest niezbędnym warunkiem zmartwychwstania w dniu ostatecznym (to, że chodzi tu konkretnie o ciało i krew Chrystusa, a nie o jakiegokolwiek człowieka, niczego nie zmienia).

Zwolennicy takiej interpretacji tego fragmentu nie zauważają (a może nie chcą zauważyć), że spożywanie jakiejkolwiek krwi — nie mówiąc już o ludzkiej — było i jest przez Boga zakazane.* Zakaz ten jest w Biblii jasno zapisany i dotyczy czasów zanim Izrael otrzymał Prawo na górze Synaj:

Rdz 9:3–4 3 Wszystko, co się porusza i żyje, będzie dla was pokarmem, podobnie jak rośliny zielone, daję wam to wszystko. 4 Lecz nie będziecie jeść mięsa z jego życiem, to jest z jego krwią.

okresu, w którym Żydzi kierowali się Prawem spisanym przez Mojżesza (ten zakaz jest w Pięcioksięgu powtórzony wielokrotnie):

Kpł 17:14 (…) Krwi wszelkiego ciała spożywać nie będziecie, bo życiem wszelkiego ciała jest jego krew. Ktokolwiek ją spożywa, zostanie wytracony.

i czasów chrześcijan — w liście Apostołów do nawróconych pogan czytamy:

Dz 15:28–29 28 Uznał bowiem Duch Święty za słuszne, i my też, nie nakładać na was żadnego ciężaru oprócz tego, co konieczne. 29 Wstrzymujcie się od ofiar składanych bożkom, od krwi, od tego, co uduszone, i od nierządu. Dobrze uczynicie, jeśli będziecie się tego wystrzegać. Bywajcie zdrowi.

Zauważ, że w tym ostatnim cytacie, nie ma ani słowa o zachowywaniu chociażby Dziesięciu Przykazań, ale Apostołowie uznali za ważne, aby przestrzec chrześcijan nie znających zasad religii żydowskiej, przed krwią.

* * *
Nie sposób w tym krótkim tekście w sposób pełny (o ile jest to w ogóle możliwe) omówić szósty rozdział Ewangelii według Jana. Chciałbym jednak zwrócić jeszcze uwagę na dwie istotne kwestie.

Po pierwsze, jeśli porównamy ze sobą niektóre wersety tego rozdziału:

J 6:47 Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Kto wierzy we mnie, ma życie wieczne.

J 6:51 Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba. Jeśli ktoś będzie jadł z tego chleba, będzie żył na wieki. A chleb, który ja dam, to moje ciało, które ja dam za życie świata.

J 6:54 Kto je moje ciało i pije moją krew, ma życie wieczne, a ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym.

to dowiemy się, że jeść i pić = wierzyć, a ciało i krew = Jezus.

Po drugie, sam Jezus podsumowując całą tę dyskusję w następujących słowach:

J 6:63 Duch jest tym, który ożywia, ciało nic nie pomaga. Słowa, które ja wam mówię, są duchem i są życiem.

potwierdził, że jego wcześniejszych słów nie należy rozumieć dosłownie, bo materialne ciało w kwestii życia wiecznego na nic się nie przyda. Liczy się wiara, o której przecież wielokrotnie mówił, a nie jedzenie i picie. I dokładnie to samo Jezus powiedział między innymi do Nikodema:

J 3:14–15 14 A jak Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak musi być wywyższony Syn Człowieczy; 15 Aby każdy, kto w niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne.

do Żydów:

J 5:24 Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Kto słucha mego słowa i wierzy temu, który mnie posłał, ma życie wieczne i nie będzie potępiony, ale przeszedł ze śmierci do życia.

czy do Marty, siostry Łazarza:

J 11:25–26 25 I powiedział do niej Jezus: Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem. Kto we mnie wierzy, choćby i umarł, będzie żył. 26 A każdy, kto żyje i wierzy we mnie, nigdy nie umrze. (…)

I raz jeszcze zauważ, szanowny czytelniku, jak w tym ostatnim fragmencie Pan Jezus, wykorzystując doświadczenie życia doczesnego, naucza o sprawach duchowych, używając przy tym tych samych słów do opisu rzeczy ziemskich i wiecznych.

* * *
Na koniec nie będzie zwięzłego podsumowania całego tekstu. Pozwolę sobie za to na kilka myśli, które — jak mi się wydaje — należałoby jeszcze zwerbalizować:

— to, co w tekście Biblii należy rozumieć dosłownie, a co metaforycznie, nie zależy od uznaniowej, samowolnej oceny czytającego (zgodnie z jego przyjętymi wcześniej założeniami), ale od kontekstu i struktury językowej samego tekstu;

— ukazanie Jezusa jako chleba jest obrazem przypominającym, że „nie samym chlebem człowiek żyje, ale że człowiek żyje każdym słowem, które wychodzi z ust PANA” (Pwt 8:3, zob. też Mt 4:4 i Łk 4:4); można by rzec, że w tej dyskusji Jezusa z Żydami jedzenie (i picie) jest metaforą wiary i równocześnie wiara jest ukazana jako „jedzenie i picie”, i tak jak spożywanie pokarmów doczesnych pozwala żyć na ziemi, tak „spożywanie” słowa pochodzącego z ust Boga, pozwala na życie wieczne;

— sugerowanie, że w 6 rozdziale Ewangelii według Jana, Jezus odnosi się do Ostatniej Wieczerzy i ją „tłumaczy”, jest błędne; Jezus w rozmowie z Żydami wskazuje na swoją śmierć na krzyżu, oddanie życia i przelanie krwi „na okup za wielu”; Wieczerza Pańska jest pamiątką właśnie tego wydarzenia, a nie źródłem życia wiecznego;

— udział w jakimkolwiek religijnym rytuale nie przyniesie jego uczestnikom zbawienia (ale za to niegodne uczestniczenie w Wieczerzy Pańskiej może im przynieść sąd, zob. 1 Kor 11:20–34), tylko wiara w Jezusa Chrystusa, jego śmierć za grzechy i zmartwychwstanie gwarantuje życie wieczne;

— prawdopodobne jest, że Jan w swojej Ewangelii pominął opis „ustanowienia” Wieczerzy Pańskiej podczas ostatniej wieczerzy paschalnej Jezusa uczniami, a przedstawił w szóstym rozdziale właśnie tę dyskusję Pana z niewierzącymi Żydami, z powodu pojawiającego się wśród chrześcijan błędnego przekonania, że samo uczestniczenie w Wieczerzy Pańskiej oraz spożywanie chleba i wina daje, na podobieństwo znanych im różnych rytuałów pogańskich, zbawienie.

* Jeżeli chcesz się dowiedzieć komu Bóg pozwala jeść ludzkie mięso i pić ludzką krew, zajrzyj do Księgi Proroka Ezechiela, do rozdziału 39.

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: The pictorial history of Palestine, and the Holy Land, including a complete history of the Jews. by John Kitto, London: Charles Knight and Co., 1844.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Bullinger, E. W. (1898). Figures of speech used in the Bible. London; New York: Eyre & Spottiswoode; E. & J. B. Young & Co.
• Dockery, D. S. (Ed.). (1998). Holman concise Bible commentary. Nashville, TN: Broadman & Holman Publishers.
• Gangel, K. O. (2000). John (Vol. 4). Nashville, TN: Broadman & Holman Publishers.
• Gibson, D. (2002). Eating is believing? On midrash and the mixing of metaphors in John 6. Themelios, 27(2), 5-15.
• Hendriksen, W., & Kistemaker, S. J. (1953–2001). Exposition of the Gospel According to John (Vol. 1–2). Grand Rapids: Baker Book House.
• Kasdan, B. (2011). Matthew Presents Yeshua, King Messiah: A Messianic Commentary. Clarksville, MD: Messianic Jewish Publishers.
• Keener, C. S. (1993). The IVP Bible background commentary: New Testament. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
• MacDonald, W. (1995). Believer’s Bible Commentary: Old and New Testaments. (A. Farstad, Ed.). Nashville: Thomas Nelson.
• Robertson, A. T. (1933). Word Pictures in the New Testament. Nashville, TN: Broadman Press.
• Stern, D. H. (2005). Komentarz Żydowski do Nowego Testamentu. Oficyna Wydawnicza “Vocatio.”
• Talbert, C. H. (2005). Reading John: a literary and theological commentary on the Fourth Gospel and the Johannine Epistles (Rev. ed.). Macon, GA: Smyth & Helwys Publishing.
• Vincent, M. R. (1887). Word studies in the New Testament. New York: Charles Scribner’s Sons.
• Whitacre, R. A. (1999). John (Vol. 4). Westmont, IL: IVP Academic.
• Wilkin, R. N. (Ed.). (2010). The Grace New Testament Commentary. Denton, TX: Grace Evangelical Society.