Często można spotkać się z twierdzeniem, że historia wieży Babel pokazuje Boga karzącego ludzi za to, że kierując się pychą, postanowili wznieść wieżę sięgającą samego nieba, żeby przez to pokazać, iż są równi Bogu. Niektórzy nawet uważają, że Bóg obawiał się, że ludzie wspólnymi siłami będą mogli zrobić, co tylko zechcą. I dlatego, aby im to uniemożliwić, pomieszał im język i udaremnił budowę wieży. Czy jednak tekst Biblii daje jakiekolwiek podstawy do takiej interpretacji?

W 11 rozdziale Księgi Rodzaju czytamy, że kiedy ludzie dotarli do wielkiej równiny między dwiema rzekami, postanowili zbudować miasto, wybudować bardzo wysoką wieżę i uczynić się sławnymi po to, żeby się „nie rozproszyli po powierzchni całej ziemi” (zob. pierwszą część tego artykułu). Wszyscy chcieli zamieszkać razem w jednej, zbudowanej z cegły i smoły, zatłoczonej metropolii, ale za to z okazałą i widoczną z daleka wieżą. I w ten sposób jawnie przeciwstawili się poleceniu Boga, które otrzymała rodzina Noego po potopie, aby ludzie wypełnili swoim potomstwem ziemię:

(Rdz 9:1—7) 1 I Bóg błogosławił Noego i jego synów, i powiedział im: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię. (...) 7 Wy zaś bądźcie płodni i rozmnażajcie się; rozradzajcie się na ziemi i rozmnażajcie się na niej.

Z dalszej części 11 rozdziału dowiadujemy się, że Bóg postanowił sprawdzić „osobiście” co dzieje się na równinie w Szinear (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Rdz 11:5) A PAN zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które synowie ludzcy budowali.

(Gen 11:5 KJV 1900) And the Lord came down to see the city and the tower, which the children of men builded.

Oczywiście nie musiał zstępować na ziemię, bo ze swojej siedziby widzi wszystko bardzo dokładnie:

(Ps 33:13–15) 13 PAN patrzy z nieba, widzi wszystkich synów ludzkich. 14 Z miejsca, w którym przebywa, spogląda na wszystkich mieszkańców ziemi. 15 Ukształtował serce każdego z nich, przygląda się wszystkim ich czynom.

Jednak Bóg postanowił przyjrzeć się „z bliska” przedsięwzięciu ludzi. W większości komentarzy przeczytamy, że zdanie „A PAN zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę” to tylko taka metafora czy też antropomorfizm. Ale jeśli porówna się ten opis z opowieścią z 18 rozdziału Księgi Rodzaju o wizycie Boga u Abrahama:

(Rdz 18:1–2, 20–22, 33) 1 Potem PAN ukazał mu się na równinie Mamre, a on [Abraham — red.] siedział u wejścia do swego namiotu w najgorętszej porze dnia. 2 I podniósł swe oczy, i zobaczył, że naprzeciwko niego stanęli trzej mężczyźni. Gdy ich ujrzał, pobiegł od wejścia do namiotu na ich spotkanie i skłonił się do ziemi. (…) 20 Potem PAN powiedział: Ponieważ okrzyk Sodomy i Gomory jest wielki i ich grzech jest bardzo ciężki; 21 Zstąpię teraz i zobaczę, czy postępują według tego okrzyku, który doszedł do mnie. A jeśli nie, dowiem się. 22 Wtedy ci mężczyźni [aniołowie — red.] odwrócili wzrok i poszli stamtąd do Sodomy, ale Abraham jeszcze stał przed PANEM. (…) 33 Gdy PAN skończył rozmowę z Abrahamem, odszedł. Abraham zaś wrócił do siebie.

to można przypuszczać, że w krainie Szinear Bóg uczynił podobnie — w towarzystwie aniołów wmieszał się w tłum budowniczych, żeby się przekonać „naocznie” jak się rzeczy mają. Być może tak było, tekst biblijny oczywiście tego wprost nie mówi.

Po tej „osobistej inspekcji” Bóg wydał osąd o tym, co zobaczył:

(Rdz 11:6) I PAN powiedział: Oto lud jest jeden i wszyscy mają jeden język, a jest to dopiero początek ich dzieła. Teraz nic nie powstrzyma ich od wykonania tego [wszystkiego — hebr. słowo khol pominięte w tłumaczeniu], co zamierzają uczynić.

(Gen 11:6 KJV 1900) And the Lord said, Behold, the people is one, and they have all one language; and this they begin to do: and now nothing will be restrained from them, which they have imagined to do.

Co było złego w tym, że ludzie będą w stanie osiągnąć zamierzone cele? Otóż złe były właśnie te cele: pragnienia, zamierzenia i wytwory ich wyobraźni (w KJV: imagination). Bóg zresztą wiedział o tym już od bardzo dawna:

(Rdz 6:5) A gdy PAN widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i wszystkie zamysły i myśli ich serca były tylko złe po wszystkie dni;

(Gen 6:5 KJV 1900) And God saw that the wickedness of man was great in the earth, and that every imagination of the thoughts of his heart was only evil continually.

(Rdz 8:21) (…) i PAN powiedział w swoim sercu: Nie będę więcej przeklinał ziemi z powodu człowieka, bo myśl serca człowieka jest zła od jego młodości. (…)

(Gen 8:21 KJV 1900) (…) and the Lord said in his heart, I will not again curse the ground any more for man’s sake; for the imagination of man’s heart is evil from his youth; (…)

Gdyby ludziom udało się te zamierzenia bez przeszkód realizować, doprowadziłoby to bardzo szybko do jeszcze większego zła, absurdalnej wiary w nieskończone możliwości (samo)rozwoju i potęgę zjednoczonej ludzkości, ślepej pychy, a w końcu całkowitego zapomnienia o prawdziwym Bogu i zwrócenia się w stronę totalnego bałwochwalstwa, o czym wspominał Salomon (w X wieku przed Chrystusem), pisząc ogólnie o człowieku:

(Koh 7:29) Oto to tylko odkryłem: Bóg stworzył człowieka prawego, ale oni szukali rozlicznych wymysłów.

(Eccl 7:29 KJV 1900) Lo, this only have I found, that God hath made man upright; but they have sought out many inventions.

i o czym, 1000 lat później, mówił Paweł w swoim liście do Rzymian, pisząc o poganach:

(Rz 1:21–23) 21 Dlatego że poznawszy Boga, nie chwalili go jako Boga ani mu nie dziękowali, lecz znikczemnieli w swoich myślach i zaćmiło się ich bezrozumne serce. 22 Podając się za mądrych, zgłupieli; 23 I zamienili chwałę niezniszczalnego Boga na podobieństwo obrazu zniszczalnego człowieka, ptaków, czworonożnych zwierząt i gadów.

Mojżesz w Księdze Powtórzonego Prawa przestrzegał Izraelitów, żeby nie zapomnieli — kiedy już osiądą w ziemi obiecanej ich ojcom — kto jest źródłem ich powodzenia:

(Pwt 8:11–18) 11 Strzeż się, byś nie zapomniał PANA, swego Boga, i nie zaniedbał jego przykazań, jego praw i jego nakazów, które ci dziś nakazuję; 12 Aby — gdy najesz się do syta, pobudujesz piękne domy i zamieszkasz w nich; 13 I kiedy twoje bydło i owce rozmnożą się, przybędzie ci srebra i złota oraz wszystko, co będziesz miał, powiększy się; 14 Twoje serce nie uniosło się i abyś nie zapomniał PANA, swego Boga, (…) 17 Abyś nie mówił w swym sercu: Moja moc i siła mojej ręki zdobyły mi to bogactwo; 18 Ale pamiętaj PANA, swego Boga, gdyż to on daje ci siłę do zdobywania bogactwa, (…)

i żeby czasem nie przyszło im do głowy aroganckie zlekceważenie Boga, życie „po swojemu” i oddawanie czci bałwanom:

(Pwt 29:16–19) 16 Wy bowiem wiecie, jak mieszkaliśmy w ziemi Egiptu i jak przechodziliśmy wśród narodów, które minęliśmy; 17 I widzieliście ich obrzydliwości i posągi z drewna i kamienia, ze srebra i złota, które są u nich. 18 Niech nie będzie wśród was mężczyzny ani kobiety, ani rodziny, ani pokolenia, których serce odwróciłoby się dziś od PANA, naszego Boga, by iść i służyć bogom tych narodów i żeby nie było wśród was korzenia wydającego żółć i piołun; 19 Który gdy usłyszy słowa tego przekleństwa, pobłogosławi sobie w sercu, mówiąc: Będę miał pokój, chociaż będę postępował według zdania mego serca, (…)

(Deut 29:19 KJV 1900) And it come to pass, when he heareth the words of this curse, that he bless himself in his heart, saying, I shall have peace, though I walk in the imagination of mine heart, (…)

Wróćmy jednak do wydarzeń w krainie Szinear. Bóg widząc co się dzieje i do czego „zdolny” jest człowiek, postanowił pomieszać ludziom język, co doprowadziło do takiego zamieszania, że ludzie nie potrafiąc się porozumieć, porzucili budowę miasta (przynajmniej na jakiś czas) i rozeszli się w różnych kierunkach po całej ziemi:

(Rdz 11:7–8) 7 Zstąpmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie zrozumiał języka drugiego. 8 I tak PAN rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi; i przestali budować miasto.

W ten sposób Bóg doprowadził do tego, że ludzie wykonali w końcu polecenie dane Noemu — rozproszyli się i zaczęli zaludniać ziemię. Ale równocześnie przeszkodził im w szybkim pogrążeniu się we własnych złych zamysłach oraz dał im miejsce i czas na zwrócenie się z powrotem do Niego. Wspomniał o tym Paweł, kiedy oburzony widokiem Aten całkowicie oddanych bałwochwalstwu, wygłaszał mowę na Areopagu:

(Dz 17:24–27) 24 Bóg, który stworzył świat i wszystko na nim, ten, który jest Panem nieba i ziemi, nie mieszka w świątyniach zbudowanych ręką. 25 Ani nie jest czczony rękoma ludzkimi tak, jakby czegoś potrzebował, ponieważ sam daje wszystkim życie i oddech, i wszystko. 26 I z jednej krwi uczynił wszystkie narody ludzkie, żeby mieszkały na całej powierzchni ziemi, określiwszy czasy wcześniej wyznaczone i zamierzone granice ich zamieszkania; 27 Żeby szukali Pana, (…)

Bóg zatem raczej wyświadczył ludziom przysługę, niż ich ukarał, przypomniał swoje polecenie i obietnicę, którą dał Noemu, a także błogosławieństwo i przymierze, które jej towarzyszyło oraz znak tego przymierza — tęczę — której widok ludzie postanowili przesłonić wytworem własnych rąk: budynkami, murami miasta i wielką wieżą…

Tę krótką historię o pomieszaniu języka i rozproszeniu ludzi na cały świat Mojżesz podsumował stwierdzeniem:

(Rdz 11:9) Dlatego nazwano je Babel [hebr. bavel], bo tam PAN pomieszał [hebr. balal] język całej ziemi. I stamtąd PAN rozproszył ich po całej powierzchni ziemi.

Zauważ, że „Babel” to nie nazwa wieży, ale miejsca/miasta, w którym ją zbudowano. Dlatego też tytuł tego artykułu brzmi: „Wieża (w) Babel”. Samo słowo „Babel”, według słowników, pochodzi od hebr. „blbl” i oznacza „pomieszanie”. Zdaniem niektórych rabinów jest złożeniem „ba+bel”, co dosłownie miałoby znaczyć „przyszło pomieszanie”. Natomiast według późniejszych mieszkańców Babilonu, jest to złożenie „bab+il” i oznacza „bramę boga”. W Biblii hebrajskie słowo „bavel” jest przetłumaczone jako Babel tylko dwa razy — w 10 i 11 rozdziale Księgi Wyjścia. W pozostałych miejscach starego Testamentu zostało ono przetłumaczone na Babilon (257 razy) lub Babilończycy (dosłownie: synowie Babilonu, 3 razy).

Babilon znika z kart biblijnej historii na wiele stuleci i powraca jako złowieszcza potęga polityczna, militarna i religijna dopiero w Drugiej Księdze Królewskiej (czyli, chronologicznie rzecz ujmując, na przełomie VIII i VII wieku przed Chrystusem):

(2 Krl 17:31) 24 Potem król Asyrii sprowadził ludzi z Babilonu, z Kuta, z Awwa i z Chamat, i z Sefarwaim i osiedlił ich w miastach Samarii zamiast synów Izraela. Oni zaś posiedli Samarię i mieszkali w jej miastach. (…) 29 Jednakże każdy naród czynił sobie własnych bogów i stawiał ich w domach wyżyn, (…) 30 Babilończycy zrobili Sukkot-Benota, a ludzie z Kuta zrobili Nergala, a ludzie z Chamat zrobili Aszimę. 31 Awwici zrobili Nibchaza i Tartaka, a Sefarwaici palili swoje dzieci w ogniu dla Adrameleka i Anameleka, bogów Sefarwaim.

(2 Krl 20:16–18) 16 (…) Izajasz powiedział do Ezechiasza [króla Judy — red.]: Słuchaj słowa PANA. 17 Oto przyjdą dni, kiedy wszystko, co jest w twoim domu i co zgromadzili twoi ojcowie aż do tego dnia, zostanie zabrane do Babilonu. Nic nie pozostanie, mówi PAN. 18 Z twoich synów, którzy będą pochodzić od ciebie i których spłodzisz, zabiorą niektórych i będą eunuchami w pałacu króla Babilonu.

Nieco więcej o dalszych wydarzeniach związanych z wojnami Żydów z Babilonem możesz poczytać tutaj.

Nowym Testamencie Babilon jest wspomniany 19 razy, z czego 18 razy w Objawieniu świętego Jana. Co ciekawe, jedna światowa, bałwochwalcza religia i jeden światowy system ekonomiczny ostatnich lat przed powrotem Chrystusa są nazwane właśnie Babilon (więcej o Babilonie w Apokalipsie tutaj).

Postscriptum

A co stało się z wieżą w Babel? Biblia mówi, że ludzie porzucili (dalszą) budowę miasta, ale o porzuceniu budowy wieży nie wspomina (por. werset 8 wyżej). Tymczasem gramatyka zdania i czas* użyty w wersecie 5 do czasownika tłumaczonego na polski jako „budowali” (hebr. banu) sugeruje, że wieża była ukończona.** Wygląda więc na to, że po prostu została porzucona. Jest prawdopodobne, że ogromny ziggurat — Wieża Belusa (czy też Zeusa Bala, zwana również Etemenanki - co znaczy ‘Dom Fundamentu Ziemi i Nieba’) — ze świątynią na szczycie, o którym pisał Herodot (w V wieku przed Chrystusem), był „odrestaurowaną” przez Nabopolassara i Nabuchodonozora (na przełomie VII i VI w.) starodawną wieżą z Babel, ale nie sposób tego dowieść. Być może oryginalną budowlę zburzył już Sargon Wielki, prawie 2 tysiąclecia wcześniej…

* Qal, qatal — określa czynność zakończoną.
** Ponadto hebrajskie słowo „asher”, niezależne od liczby, rodzaju i przypadku, można w tym zdaniu przetłumaczyć zarówno w liczbie mnogiej — „które” (czyli miasto i wieżę), jak i w liczbie pojedynczej — „którą” (czyli wieżę).

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Bullinger, E. W. (1898). Figures of speech used in the Bible. London; New York: Eyre & Spottiswoode; E. & J. B. Young & Co.
• Carasik, M. (Ed.). (2018). Genesis: Introduction and Commentary. (M. Carasik, Trans.). Philadelphia: The Jewish Publication Society.
• Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B. (Eds.). (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
• Fruchtenbaum, A. G. (2008). Ariel’s Bible commentary: the book of Genesis (1st ed.). San Antonio, TX: Ariel Ministries.
• Gesenius, W., & Robinson, E. (1854). A Hebrew and English lexicon of the Old Testament, including the Biblical Chaldee (5th ed.). Boston: Crocker and Brewster.
• Haines, L., Peisker, A. D., & Hanke, H. A. (1967). Genesis-Deuteronomy (Vol. 1:1). Grand Rapids, MI: William B. Eerdmans Publishing Company.
• Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 1, Słownik hebrajsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
• Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 2, Słownik hebrajsko-polski, słownik aramejsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
• Kutz, K. V., & Josberger, R. L. (2018). Learning Biblical Hebrew: Reading for Comprehension: An Introductory Grammar. Bellingham, WA: Lexham Press.
• M’Clintock, J., & Strong, J. (1891–1894). In Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature (Vol. I–X). New York: Harper & Brothers, Publishers.
• Mathews, K. A. (1996). Genesis 1-11:26 (Vol. 1A). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Orr, J., Nuelsen, J. L., Mullins, E. Y., & Evans, M. O. (Eds.). (1915). In The International Standard Bible Encyclopaedia (Vol. 1–5). Chicago: The Howard-Severance Company.
• Sarna, N. M. (1989). Genesis. Philadelphia: Jewish Publication Society.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains : Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
• Waterfield, R. (2008). Herodotus. The Histories. Oxford University Press.
• Zowczak, M. (2013). Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej (wyd. 2). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Kiedy przeglądałem różne materiały źródłowe dotyczące historii tzw. „Wieży Babel” — począwszy od bardzo starej literatury rabinicznej po współczesne wielotomowe komentarze do tekstu biblijnego — nie sądziłem, że natknę się na tyle dziwnych pomysłów, domysłów, sugestii oraz interpretacji tego krótkiego fragmentu Biblii. Ale największym zaskoczeniem (w negatywnym sensie) okazały się przypisy w polskich wydaniach Pisma Świętego. Pozwolę sobie zacytować fragmenty kilku z nich:

„Folklorystyczne to opowiadanie ma wyjaśnić przyczynę różnorodności narodów i języków. Oto ludzkość po potopie oddala się coraz bardziej od Boga, dążąc do przekroczenia granic jej zakreślonych. Gigantyczna budowla jest ucieleśnieniem tych niezdrowych dążeń. (…). Karą za rosnącą pychę jest rosnące nieporozumienie między narodami. (…)”

„Czy wyrażenie jedna mowa stoi w sprzeczności z tablicą narodów (rozdz. 10), która suponuje istnienie wielu narzeczy i odrębnych języków? Tylko w przypadku, gdyby Autor myślał o całym znanym mu świecie. Jednakże wyrażenie: cała ziemia może się też odnosić jedynie do pewnego terytorium, na którym niegdyś — zgodnie ze starożytną tradycją — ludzie mówili jednym językiem. (…) Ponieważ przy tym zamierzają oni utwierdzić kult obcych bóstw, a nie Jahwe — Stwórcy świata (wynika to ze słowa Babel w w. 9; (…)”

„jednym językiem – może to być aluzja do polityki któregoś z ówczesnych imperiów, które w celu konsolidacji państwa próbowało narzucić podległym sobie ludom własny język. wypalajmy – technologia wypalania cegieł pojawiała się pod koniec IV w. przed Chr. (…) Autor biblijny w celu przekazania orędzia Boga konstruuje swoją opowieść prawdopodobnie na podstawie pewnych wydarzeń historycznych. (…)”

Nie podaję, z których wydań pochodzą te „wyjaśnienia”. Nie będę tutaj dyskutował z ich autorami ani też ich poprawiał. Chociaż pozwolę sobie sprostować jeden rażący błąd — wypalana cegła jest znana ludzkości od około 6 tysięcy lat.*

Za każdym razem kiedy czytam komentarze podobne do cytowanych wyżej (czyli: każde wyjaśnienie jest dobre, aby tylko podważało Słowo Boże), przypomina mi się wypowiedź Jezusa z Ewangelii według Jana:

(J 5:46–47) 46 Bo gdybyście wierzyli Mojżeszowi, wierzylibyście i mnie, gdyż on pisał o mnie. 47 Jeśli jednak nie wierzycie jego pismom, jakże uwierzycie moim słowom?

Zostawmy więc te banialuki uczonych doktorów, dla których tekst Biblii jest tylko zbiorem starożytnych, uszkodzonych i pełnych błędów manuskryptów, bez dalszego komentarza i zobaczmy co Mojżesz zapisał w 11 rozdziale Księgi Rodzaju:

(Rdz 11:1–9) 1 Na całej ziemi był jeden język i jedna mowa. 2 A gdy wędrowali od wschodu, znaleźli równinę w ziemi Szinear i tam mieszkali. 3 I mówili jeden do drugiego: Chodźcie, zróbmy cegły i wypalmy je w ogniu; i mieli cegłę zamiast kamienia, a smołę zamiast zaprawy. 4 Potem powiedzieli: Chodźcie, zbudujmy sobie miasto i wieżę, której szczyt sięgałby do nieba, i uczyńmy sobie imię, abyśmy się nie rozproszyli po powierzchni całej ziemi. 5 A PAN zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które synowie ludzcy budowali. 6 I PAN powiedział: Oto lud jest jeden i wszyscy mają jeden język, a jest to dopiero początek ich dzieła. Teraz nic nie powstrzyma ich od wykonania tego, co zamierzają uczynić. 7 Zstąpmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie zrozumiał języka drugiego. 8 I tak PAN rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi; i przestali budować miasto. 9 Dlatego nazwano je Babel, bo tam PAN pomieszał język całej ziemi. I stamtąd PAN rozproszył ich po całej powierzchni ziemi.

Zwrot „cała ziemia” (hebr. khol-ha’arets), który znajdziemy w 142 wersetach Starego Testamentu, ma różne znaczenia: dosłowne (np. Rdz 1:26,29), przenośne (np. 1 Sam 14,25), czasem dotyczy terytorium (np. Joz 11:16,23), a czasem gruntu (np. Sdz 6:37—40). W zacytowanym wyżej rozdziale, podobnie jak w wielu innych miejscach, „cała ziemia” oznacza wszystkich mieszkańców ziemi. Taka figura stylistyczna nazywa się metonimia (a po polsku: zamiennia)**. Nie ma co do tego wątpliwości, ponieważ dokładniej przetłumaczony werset ten brzmi „I była cała ziemia jednego języka i jednej mowy”***. Identyczne znaczenie ma ten zwrot chociażby w Pierwszej Księdze Królewskiej:

(1 Krl 10:24) I cała ziemia pragnęła zobaczyć Salomona, aby słuchać jego mądrości, którą Bóg włożył w jego serce.

Zatem pierwszy wiersz 11 rozdziału informuje, że chodzi o wszystkich ludzi bez ograniczenia do jakiegoś tylko terytorium — zresztą gdyby autor sugerował ograniczony terytorialnie zasięg, przedstawione w tym rozdziale wydarzenia nie miałyby większego sensu. Z kolei w wersetach 4 i 8 zwrot „cała ziemia” oczywiście ma znaczenie dosłowne. Natomiast w wersecie 9 zwrot ten występuje dwa razy: za pierwszym razem dotyczy ludzi, a za drugim ma znaczenie dosłowne. Wystarczy uważnie czytać ze zrozumieniem, prawda?

W zwrocie „jeden język” (hebr. saphah echath) słowo przetłumaczone tutaj jako język oznacza dosłownie ‘wargi’ (albo ‘brzeg’), natomiast — „jedna mowa” (hebr. devarim achadim) to dosłownie ‘jedne słowa’. Można zatem powiedzieć, że wszyscy ludzie w ten sam sposób formowali dźwięki i mieli ten sam zasób słów.


Równina w kraju Szinear to najprawdopodobniej terytorium położone w obecnym Iraku, na południe od Bagdadu, pomiędzy rzekami Eufrat i Tygrys. Przypuszczalnie nazwa Szinear oznacza Kraj Dwóch Rzek. Kraina ta nie posiada kamienia w ilości pozwalającej na konstrukcję dużych budowli czy miast, natomiast bogata jest w materiał do wyrobu cegieł oraz naturalne pokłady płynnej smoły ziemnej. Ludzie dysponując trwałym i dającym ogromne możliwości budowlane materiałem (nie zapominaj, że cegłę stosuje się do dziś, a ogromne zamki i strzeliste katedry były budowane właśnie z cegły) postanowili zrobić trzy rzeczy: zbudować miasto, zbudować wieżę i „uczynić sobie imię”.

Przede wszystkim, to nie miało być pierwsze miasto w historii ludzkości, bo przecież pierwsze miasto — prawie dwa tysiąclecia wcześniej — zbudował Kain i nadał mu nazwę Henoch (w oryginalnym brzmieniu hebrajskim: chanokh):

(Rdz 4:17) I Kain obcował ze swoją żoną, a ona poczęła i urodziła Henocha. Zbudował też miasto i nazwał je imieniem swego syna — Henoch.

Po drugie, wieża której szczyt „sięgałby nieba” (hebr. vashshamayim) w zamierzeniu miała być po prostu bardzo wysoka, tak że patrząc z dołu miałoby się wrażenie, że jej wierzchołek jest „gdzieś w niebie” — dziś mówimy na takie budynki drapacze chmur. To hebrajskie sformułowanie znajdziemy jeszcze w 40 innych wersetach Starego Testamentu. Dotyczy ono rzeczy, które są bardzo wysokie lub znajdują się bardzo wysoko (w atmosferze, a nawet ponad nią) lub też miejsce, gdzie mieszka Bóg (tak jest np. w Ps 2:4). Kolejny raz w tekście Biblii to samo sformułowanie — tym razem przetłumaczone „na niebie” — znajdziemy wśród Dziesięciu Przykazań, a dokładnie mówiąc w przykazaniu drugim:

(Wj 20:4–5) 4 Nie będziesz czynił sobie żadnego rzeźbionego posągu ani żadnej podobizny czegokolwiek, co jest w górze na niebie [hebr. bashshamayim], co jest nisko na ziemi ani co jest w wodach pod ziemią. 5 Nie będziesz oddawał im pokłonu ani nie będziesz im służył, (…)

i po raz kolejny w Księdze Powtórzonego Prawa:

(Pwt 1:28) (…) Nasi bracia napełnili nasze serca strachem, gdy mówili: Ten lud jest wyższy i roślejszy od nas, miasta są wielkie i obwarowane aż do nieba [hebr. bashshamayim], (…)

Sformułowanie „wieża której szczyt sięgałby nieba” to klasyczna językowa hiperbola**** i nie ma potrzeby doszukiwać się tu jakichkolwiek metafor, sugerujących że ludzie chcieli wybudować wieżę tak wysoką, aby dostać się za jej pomocą do nieba, tj. do siedziby samego Boga. Przecież ówcześni ludzie nie byli głupcami, przywędrowali z Gór Ararat (gdzie wylądowała arka po potopie), których najwyższy szczyt przekracza 5000 metrów n.p.m. Niewątpliwie zdawali sobie sprawę, że i z takiej wysokości „do nieba” się fizycznie nie dostaną. A nawet gdyby wpadli na tak naiwny pomysł, żeby za pomocą wysokiej wieży zdobyć niebo, raczej wróciliby w góry i tam rozpoczęli budowę.

I jeszcze jedno — kiedy Jakubowi śniła się drabina, której „szczyt sięgał nieba”, i która rzeczywiście (we śnie) łączyła ziemię z niebem, w języku hebrajskim mamy inne sformułowanie: maggia’ hashshamaymah. Dosłownie — nie wnikając w szczegóły gramatyczne — brzmi właśnie tak, jak mamy w przekładzie tego wersetu:

(Rdz 28:12) I śniło mu się, że na ziemi stała drabina, a jej szczyt sięgał [hebr. maggia’] nieba. A oto aniołowie Boży wstępowali i zstępowali po niej.

Zauważ, że w opisie wieży, którą postanowili zbudować ludzie w Szinear, słowo sięgałby jest zapisane kursywą, więc słowa tego w oryginalnym tekście hebrajskim nie ma, natomiast przy „drabinie Jakubowej” czasownik „sięgać” w oryginale jest.

Dodam jeszcze, że odnalezione na terenie Babilonu starodawne „wieże” (zwane zigguratami) były ogromnymi budowlami o kształcie schodkowych, stosunkowo smukłych piramid o kwadratowej podstawie (nie przypominały zatem budowli, które obecnie nazywamy wieżami) i osiągały wysokość 100 metrów.

Po trzecie, ludzie chcieli „uczynić sobie imię”. Czyli co? Czyli sami siebie chcieli uczynić sławnymi.***** Użyte tutaj hebrajskie słowo „shem”, które generalnie tłumaczy się jako ‘imię’, oznacza również sławę bądź reputację. Być może ludzie zamarzyli o sławie, jaką posiadali olbrzymi sprzed potopu:

(Rdz 6:4) A w tych dniach byli na ziemi olbrzymi; nawet i potem, gdy synowie Boży zbliżali się do córek ludzkich, a one rodziły im synów. To są mocarze, którzy od dawna byli sławnymi [hebr. hashshem] mężczyznami.

(Gen 6:4 KJV 1900) There were giants in the earth in those days; and also after that, when the sons of God came in unto the daughters of men, and they bare children to them, the same became mighty men which were of old, men of renown.

A może korzeń tego pragnienia sławy sięgał znacznie, znacznie dalej…

(Ez 28:17) Uniosło się twoje serce z powodu twojej piękności, znieważyłeś swoją mądrość z powodu twojego blasku. (…)

(Iz 14:13–14) 13 Ty bowiem mówiłeś w swoim sercu: Wstąpię do nieba, ponad gwiazdy Boga wywyższę swój tron. Zasiądę na górze zgromadzenia, na krańcach północy; 14 Wzniosę się nad szczyty obłoków, będę równy Najwyższemu.

Jeśli nie wiesz, szanowny czytelniku, o kim to pisali prorocy Ezechiel i Izajasz w zacytowanych wersetach, zajrzyj do Biblii i przeczytaj sam oba te rozdziały.

* Zob. chociażby: brick. The Encyclopædia Britannica. (1911). (11th ed.). London - New York: Encyclopædia Britannica, Inc.; brick and tile. Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. (2015) Chicago: Encyclopædia Britannica; Holden, J. M., & Geisler, N. L. (2013). The popular handbook of archaeology and the Bible. Eugene, Oregon: Harvest House Publishers.
** Jest to figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości, zawartości do zawierającego itp. (np. „dobre pióro” zamiast „dobry pisarz”, „cała Warszawa” zamiast „wszyscy mieszkańcy Warszawy”).
*** W ten sposób werset ten jest też przetłumaczony w Biblii Króla Jakuba („And the whole earth was of one language, and of one speech.”) oraz w tłumaczeniu Izaaka Cylkowa („I była cała ziemia mowy jednej i wyrażeń nielicznych.”).
**** Jest to zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska (np. morze krwi, oszalały z gniewu).
***** W języku angielskim istnieje idiom make a name („he made a name for himself with his invention” — dzięki swojemu wynalazkowi stał się sławny).

(część 2 tutaj)

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Opracowanie mapy własne w programie Bible Mapper (Copyright © 2005-2015 by David P. Barrett). Mapę zamieszczam na licencji: Creative Commons BY-NC-SA.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.