Naoczni świadkowie wydarzeń, mających miejsce po zmartwychwstaniu Jezusa, przekazali nam kilka opisów swoich spotkań z aniołami. Nie tracąc zatem czasu, zobaczmy co zapisano w Biblii (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(J 20:11–12) 11 (…) A gdy [Maria Magdalena — red.] płakała, nachyliła się do grobowca; 12 I ujrzała dwóch aniołów w bieli, którzy siedzieli tam, gdzie było złożone ciało Jezusa, (…).

(Dz 1:10–11) 10 A gdy się wpatrywali [apostołowie — red.] w niebo, jak [Jezus — red.] wstępował, oto stanęli przy nich dwaj mężowie w białych szatach; 11 I powiedzieli: Mężowie z Galilei, dlaczego stoicie, wpatrując się w niebo? Ten Jezus, który został od was wzięty w górę do nieba, przyjdzie tak samo, jak go widzieliście wstępującego do nieba.

(Dz 10:30) A Korneliusz odpowiedział: (…) gdy o godzinie dziewiątej modliłem się w swoim domu, stanął przede mną pewien mąż w jasnej szacie;

Zauważ, że jedyną wspólną cechą tych aniołów nie były skrzydła, aureole, krzyż na czole czy też coś mniej „ekstrawaganckiego”, jak korony, diademy, zbroje, ani też pyzate, dziecinne buzie (nie, to nie był żart, zob. uwagę o „putti” tutaj). Wszyscy ci świadkowie podali nam tylko dwa istotne szczegóły: aniołowie ci wyglądali jak mężczyźni i byli ubrani w białe szaty.

Co w takim razie z latającymi aniołami, o których mowa w Apokalipsie? One też nie mają skrzydeł?

(Ap 8:13) I zobaczyłem, i usłyszałem jednego anioła lecącego środkiem nieba, który mówił donośnym głosem: Biada, biada, biada mieszkańcom ziemi (…)

(Ap 14:6) I zobaczyłem innego anioła lecącego środkiem nieba, który miał ewangelię wieczną, aby ją zwiastować mieszkańcom ziemi, wszystkim narodom, plemionom, językom i ludom;

Przecież żeby latać, trzeba mieć skrzydła. Czyżby? Przecież anioły, jako istoty duchowe, a nie materialne, nie są związane prawami fizyki. Poza tym tekst Biblii w obu zacytowanych wersetach nie wspomina, że anioły te posiadały skrzydła — mówi tylko, że „leciały” — a to, czego tekst nie mówi, jest równie ważne jak to, co mówi (więcej o interpretacji tekstu Biblii tutaj). Podobnie zresztą jest w poniższych wersetach:

(Ps 91:5) Nie ulękniesz się strachu nocnego ani strzały lecącej za dnia;

(Za 5:1–2) 1 Potem odwróciłem się i gdy podniosłem swe oczy, spojrzałem, a oto latający zwój. 2 I zapytał mnie: Co widzisz? Odpowiedziałem: Widzę latający zwój, jego długość dwadzieścia łokci, a jego szerokość dziesięć łokci.

Zresztą nie sądzę, żeby ktokolwiek wymagał, aby lecąca w powietrzu strzała musiała mieć skrzydła… Tak samo zwój, który widział prorok Zachariasz, żadnych skrzydeł nie posiadał, a przypominam, że kilka wersetów dalej prorok opisuje kobiety, zwracając uwagę na to, że miały skrzydła — zob. część drugą artykułu). Dlaczego więc większość ludzi nie potrafi wyobrazić sobie anioła bez skrzydeł…?

* * *
Większość, bo aż w 76 (na 180 w całym NT), wszystkich wzmianek o aniołach w Nowym Testamencie znajduje się w księdze Apokalipsy. Jan pisze w niej o: aniołach siedmiu kościołów, aniołach wokół tronu Boga, aniołach stojących na czterech krańcach ziemi, o aniołach mających siedem trąb, aniołach z kadzielnicą, z sierpem, z książką… i wielu jeszcze innych aniołach wypełniających wolę Boga u kresu tego świata. Ale o tym nie będę już pisał. Szanowny czytelniku, sięgnij do Księgi Objawienia św. Jana i przeczytaj ją sam. Tym bardziej Cię do tego zachęcam, że jest to jedyna księga w Biblii, której towarzyszy następujące zapewnienie:

(Ap 1:3) Błogosławiony ten, kto czyta, i ci, którzy słuchają słów tego proroctwa i zachowują to, co w nim jest napisane, bo czas jest bliski.

Anioł Pana

Terminy „Anioł Pana” — hebr. malak JHWH (ang. the angel of the Lord) — i równoważny mu „anioł Boga” — hebr. malak (ha)elohim (ang. (the) angel of God) — znajdziemy w Starym Testamencie odpowiednio 54 i 10 razy. W obu tych zwrotach rzeczownik malak występuje w tzw. formie związanej (status constructus), a określoność („ten konkretny” albo „jakiś”, ang. the albo a/an) takiej konstrukcji dopełniaczowej determinuje drugi z rzeczowników. Ponieważ JHWH jest imieniem własnym, zaś elohim występuje w tej konstrukcji (prawie zawsze) z rodzajnikiem określonym (ha), zatem od strony czysto gramatycznej zwrot „anioł Pana/Boga” oznacza konkretnego anioła, a nie jakiegokolwiek. Ponadto w tekście hebrajskim nie znajdziemy zwrotu „aniołowie Pana”, gdzie mielibyśmy do czynienia z aniołami w liczbie mnogiej.* A jeżeli termin malak JHWH jest, jak twierdzą niektórzy językoznawcy, tzw. dopełniaczem definicyjnym (ang. genitive of definition/apposition), to można go przetłumaczyć jako „anioł, który jest JHWH” lub krócej „anioł JHWH”.**

Czy tekst Biblii potwierdza te gramatyczne dywagacje? Zdecydowanie tak. Niestety nie ma tu miejsca na dokładniejszą analizę tego tematu (odsyłam do literatury na końcu), podam jednak kilka istotnych fragmentów tekstu biblijnego. W Księdze Rodzaju czytamy:

(Rdz 22:15–16) 15 Wtedy Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ponownie zawołał z nieba na Abrahama: 16 [I powiedział: — pominięte w tłumaczeniu, red.] Przysiągłem na siebie samego, mówi PAN [hebr. JHWH]: Ponieważ to uczyniłeś i nie odmówiłeś mi swego syna, twego jedynego;

(Gen 48:15–16) 15 I błogosławił Józefowi, mówiąc: Bóg [hebr. haelohim], przed którego obliczem chodzili moi ojcowie, Abraham i Izaak, Bóg [hebr. haelohim], który mnie żywił od mej młodości aż do dziś; 16 Anioł [hebr. hamalak], który wybawił mnie ze wszelkiego zła, (…).

zaś zawarty w Księdze Wyjścia opis objawienia się Boga Abrahamowi, nie pozostawia wątpliwości co do tego, że „anioł Pana” to sam Bóg, a nie jeden z aniołów przemawiających w Jego imieniu:

(Wj 3:1–6) 1 Mojżesz pasał stado swego teścia Jetra, kapłana Midianitów. Zaprowadził stado na drugą stronę pustyni i przyszedł do góry Bożej, do Horebu. 2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…) 3 Wtedy Mojżesz powiedział: Podejdę i zobaczę to wielkie zjawisko (…) 4 A gdy PAN [hebr. JHWH] widział, że podchodził, aby to zobaczyć, zawołał do niego Bóg [hebr. elohim] ze środka tego krzewu: Mojżeszu, Mojżeszu! (…) 6 I dodał: Ja jestem Bogiem [hebr. elohe] twego ojca, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba. I Mojżesz zakrył twarz, bo bał się patrzeć na Boga [hebr. haelohim].

W Nowym Testamencie odpowiednikiem hebrajskiego terminu malak JHWH jest grecki zwrot angelos kyriu, co jasno wynika z porównania dwu wersetów:

(Dz 7:30) Po czterdziestu latach ukazał mu się na pustyni góry Synaj anioł Pana [gr. angelos kyriu] w płomieniu ognia w krzaku.

(Wj 3:2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…)

Termin ten znajdziemy w księgach NT 12 razy. Jednak w jednym wypadku „anioł Pana” odnosi się do anioła Gabriela (zob. cytowany wyżej fragment z Ewangelii według Łukasza). W pozostałych jedenastu — wydaje się, że do samego Boga. Znamienny jest tu opis anioła, który odwalił kamień od wejścia do pustego już grobu Jezusa:

(Mt 28:2–3) 2 A oto powstało wielkie trzęsienie ziemi. Anioł Pana [gr. angelos kyriu] bowiem, zstąpiwszy z nieba, podszedł, odwalił kamień od wejścia i usiadł na nim. 3 Jego oblicze było jak błyskawica, a jego szaty białe jak śnieg.

Porównaj, szanowny czytelniku, ten fragment z wersetami z Księgi Daniela, Ewangelii według Marka i Objawienia świętego Jana, a wnioski wyciągnij sam. Nie będę Ci nic sugerował.

(Dn 7:9) I patrzyłem, aż trony zostały postawione, a Odwieczny zasiadł; jego szata była biała jak śnieg, a włosy jego głowy jak czysta wełna, jego tron jak ogniste płomienie, a jego koła jak płonący ogień.

(Mk 9:2–3) 2 A po sześciu dniach Jezus wziął ze sobą Piotra, Jakuba i Jana i wprowadził ich samych na wysoką górę, żeby byli na osobności. I przemienił się przed nimi. 3 A jego szaty stały się lśniące i bardzo białe, jak śnieg, jak żaden folusznik na ziemi nie potrafi wybielić.

(Ap 1:10–18) 10 Znalazłem się w zachwyceniu Ducha w dniu Pańskim i usłyszałem za sobą głos potężny jakby trąby; 11 Który mówił: Ja jestem Alfa i Omega, pierwszy i ostatni. Co widzisz, napisz w księdze i poślij do siedmiu kościołów, które są w Azji: do Efezu, Smyrny, Pergamonu, Tiatyry, Sardes, Filadelfii i Laodycei. 12 I odwróciłem się, aby zobaczyć, co to za głos mówił do mnie. A gdy się odwróciłem, zobaczyłem siedem złotych świeczników; 13 A pośród tych siedmiu świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego, ubranego w długą szatę i przepasanego na piersi złotym pasem. 14 Jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg, a jego oczy jak płomień ognia. 15 Jego stopy podobne do mosiądzu, jakby w piecu rozżarzonego, a jego głos jak szum wielu wód. 16 W swej prawej ręce miał siedem gwiazd, a z jego ust wychodził ostry miecz obosieczny. Jego oblicze było jak słońce, gdy świeci w pełni swej mocy. 17 Gdy go zobaczyłem, padłem do jego stóp jak martwy i położył na mnie swą prawą rękę, mówiąc mi: Nie bój się! Ja jestem pierwszy i ostatni; 18 I żyjący, a byłem umarły. A oto żyję na wieki wieków i mam klucze piekła i śmierci.

* Zwrot „aniołowie Boga” (hebr. malache elohim) znajdziemy w tekście dwa razy (zob. Rdz 28:12 i Rdz 32:2); w obu przypadkach ewidentnie chodzi o jakichś nieokreślonych aniołów, a rzeczownik elohim występuje bez rodzajnika określonego.
** Z podobną konstrukcją mamy do czynienia w przypadku zwrotów „król Dawid” (jest tylko jedna osoba, o której można powiedzieć „król Dawid”) czy „rzeka Eufrat”.

Postscriptum

Dla zainteresowanych sztuką przytaczam fragment artykułu „Ewolucja ikonografii anielskiej w malarstwie europejskim” Ireny Frühling i Herberta Oleschko:

„Skrzydła anielskie wskazują na funkcję posłannictwa duchów, oznaczają ich szybkość i gotowość do spełniania poleceń. Tendencja do wyobrażania duszy oraz duchów ze skrzydłami jest znana w wielu religiach, potwierdzają to przekazy egipskie, babilońskie, greckie i perskie. Dobre duchy w sztuce chrześcijańskiej nie zawsze były uskrzydlone. Do III wieku obowiązywał antyczny wzorzec mężczyzn – ambasadorów Boga, z reguły w czerwonych tunikach, brodatych i bezskrzydłych; wyróżnikiem ich duchowości były czerwone twarze. Eteryczność duchowej substancji oznaczano początkowo za pomocą aureoli lub nimbu wokół głów anielskich oraz świętych. Od schyłku IV wieku pojawił się nowy wyznacznik anielskości – skrzydła, np. kamienne popiersia Raguela i Rafała odnalezione na cmentarzyskach pod Poitiers. Tendencja do malowania aniołów ze skrzydłami wystąpiła już w II wieku po Chr. (wskazówki Tertuliana), później gorąco zalecali ten atrybut św. Hieronim i św. Jan Chryzostom. Ostatecznie skrzydła stały się podstawowym wizualnym wyznacznikiem anielskości w V wieku. Początkowo były to postaci dwuskrzydłe, zgodnie z antycznymi przedstawieniami Nike, Wiktorii oraz geniuszy. Później duchom odjęto brody, krótkie tuniki zastąpiono albami diakonów . Duchy wyższej rangi (serafini, cherubini) prezentowano z większa ̨ ilością skrzydeł (nawet do 6 par). Skrzydła miały najróżniejsze linie i kształty: serca, promienie, liście, kwiaty, odnoszono się do skrzydeł ptasich wielu gatunków. Podstawowe kolory: biały, złoty, cauda pavonis (tęczowe z wplecionymi oczkami).”

Szanowni czytelnicy Do lektury kolejnych tekstów zapraszamy na naszą stronę pod adresem: jan1248.pl. Materiały, które znajdują się już na tym blogu, są dostępne również na nowej stronie, w dziale Artykuły.

• Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.

Do poczytania

• Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Bednarski, W., Matusiak, S. (2015). Zmienne nauki Świadków Jehowy. Najważniejsze zmiany w doktrynie Towarzystwa Strażnica w latach 1879-2011. Wyd. rozszerzone i uzupełnione, wersja elektroniczna. Styczeń 2015.
• Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001-2003). Słownik łacińsko-polski. (J. Korpanty red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
• Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Cloud, D. W. (2012). Jehowa’s Witnesses. London On.: Way of Life Literature.
• Cooper, L. E. (1994). Ezekiel (Vol. 17). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Davidson, A. B. (1902). Introductory Hebrew grammar Hebrew syntax (3rd ed.). Edinburgh: T&T Clark.
• Ezra, A. I. (1873). The Commentary of IBN Ezra on Isaiah. (M. Friedländer, Ed.) (Vol. 1). London: Trübner & Co.
• Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej (P. Pachciarek, R. Turzyński, & W. Zakrzewska, Trans.). Warszawa: „Pax”.
• Gaebelein, A. C. (1924). The angels of God. New York: Publication office „Our Hope”.
• Gesenius, W., & Robinson, E. (1854). A Hebrew and English lexicon of the Old Testament, including the Biblical Chaldee (5 ed.). Boston: Crocker and Brewster.
• Glare, P. G. W. (Ed.) (2012). Oxford Latin dictionary (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.
• Heiser, M. S. (2018). Angels. What the Bible really says about God’s heavenly host. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Heiser, M. S. (2015). The unseen realm. Recovering the supernatural worldview of the Bible. Bellingham, WA: Lexham Press.
• Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 1, Słownik hebrajsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
• Lambdin, T. O. (2012). Wprowadzenie do hebrajskiego biblijnego (H. Drawnel & B. Sokal, Tłum. wyd. 2). Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
• Martin, D. M. (1995). 1, 2 Thessalonians (Vol. 33). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Matthews, V. H., Chavalas, M. W., & Walton, J. H. (2000). The IVP Bible background commentary: Old Testament (electronic ed.). Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
• Oleschko, H. (Red.) (2002). Księga o aniołach. Kraków: Wydaw. WAM.
• Polhill, J. B. (1992). Acts (Vol. 26). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Pseudo-Dionysius. (1987). Pseudo-Dionysius: The Complete Works. (J. Farina, Ed., C. Luibheid & P. Rorem, Trans.). New York; Mahwah, NJ: Paulist Press.
• Stuart, D. K. (2006). Exodus (Vol. 2). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
• Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
• Tomasz z Akwinu (1962-1986). Suma teologiczna. T. 1-34. London: Veritas.
• Walker, L. L., Elmer A. Martens. (2005). Cornerstone biblical commentary: Isaiah, Jeremiah, & Lamentations (Vol. 8). Carol Stream, IL: Tyndale House Publishers.
• Van der Toorn, K., Becking, B., & van der Horst, P. W. (1999). In Dictionary of deities and demons in the Bible (2nd extensively rev. ed.). Leiden; Boston; Köln; Grand Rapids, MI; Cambridge: Brill; Eerdmans.
• Waltke, B. K., & O’Connor, M. P. (1990). An introduction to biblical Hebrew syntax. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.

Czy opisy spotkań ludzi z aniołami znajdujemy głównie w Starym Testamencie i czy są to tylko jakieś legendy z czasów patriarchów? Otóż nie. W samych tylko księgach tzw. historycznych Nowego Testamentu (czyli w czterech Ewangeliach i Dziejach Apostolskich) słowo „anioł” pada 73 razy. W większości wypadków znajdziemy je w opisach wydarzeń, które miały miejsce w pierwszym stuleciu naszej ery. Przypominam, że księgi te zostały spisane osobiście przez świadków tych wydarzeń oraz na podstawie relacji bezpośrednich świadków. Są więc one na tyle wiarygodne, że można je traktować na równi ze współczesnymi, pisemnymi protokołami, na przykład z rozpraw sądowych (których raczej nikt nie próbuje podważać…). Z prostego porównania liczby wystąpień słowa „anioł” w Starym i Nowym Testamencie z ich objętością (117 razy na 23145 wersetów ST oraz 180 razy na 7957 wersetów NT) wynika, że autorzy NT wspominają o aniołach prawie pięć razy częściej niż autorzy ST, a przy uwzględnieniu samych tylko ksiąg historycznych — prawie dwa razy częściej.

Skąd w ogóle wzięło się polskie słowo „anioł”? Jest ono spolszczoną transliteracją łacińskiego angelus (od greckiego — angelos), które z kolei jest tłumaczeniem i odpowiednikiem hebrajskiego malak. Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać zacytowane przez Mateusza w języku greckim, wersety z hebrajskiego tekstu Starego Testamentu (dodaję również dla porównania tekst łacińskiej Wulgaty z 1598 roku, wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Mt 4:6) (…) jest bowiem napisane: Rozkaże o tobie swoim aniołom [gr. angelois] i będą cię nosić na rękach, abyś nie uderzył swojej nogi o kamień.

(Mt 4:6 VGCLEM) (…) Scriptum est enim: Quia angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum.

(Ps 91:11) Rozkaże bowiem o tobie swoim aniołom [hebr. malachaw], aby cię strzegli na wszystkich twoich drogach.

(Mt 11:10) Bo on jest tym, o którym jest napisane: Oto ja posyłam mego posłańca [gr. angelon] przed twoim obliczem, który przygotuje twoją drogę przed tobą.

(Mt 11:10 VGCLEM) Hic est enim de quo scriptum est: Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui præparabit viam tuam ante te.

(Ml 3:1) Oto posyłam mego posłańca [hebr. malaki], który przygotuje drogę przed moim obliczem (…)

W pierwszej parze wersetów słowa malak i angelos oznaczają anioła, natomiast w drugiej — posłańca (więcej o znaczeniu słowa malak tutaj). Jednak w Nowym Testamencie na 186 wystąpień greckiego słowa angelos, tylko sześć razy odnosi się ono do ludzi-posłańców; pozostałe wystąpienia dotyczą aniołów „niebieskich” (poza jednym wyjątkiem w 2 Kor 12:7, gdzie Paweł pisze o „wysłanniku szatana”).

* * *
Po raz pierwszy anioł w Nowym Testamencie pojawia się już na jego początku. W pierwszym rozdziale Ewangelii według Mateusza anioł ukazuje się Józefowi, który zastanawia się, co ma zrobić w trudnej i niezrozumiałej dla niego sytuacji:

Mt 1:18–20 18 A z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak: Gdy Maria, jego matka, została zaślubiona Józefowi, zanim się zeszli, okazało się, że jest brzemienna (…) 19 Ale Józef, jej mąż, będąc sprawiedliwym i nie chcąc jej zniesławić, chciał ją potajemnie oddalić. 20 A gdy o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. angelos kyriu] ukazał mu się we śnie i powiedział: Józefie, synu Dawida, nie bój się przyjąć Marii, twojej żony. To bowiem, co się w niej poczęło, jest z Ducha Świętego.

Anioł Pana ukazał się Józefowi (również we śnie) jeszcze dwa razy: najpierw informując go, że ma uciekać z rodziną do Egiptu, a jakiś czas potem — że może już bezpiecznie wracać do swojego kraju (zob. Mt 2:13–19; więcej o tym tutaj).

Jednak biorąc pod uwagę chronologię wydarzeń nowotestamentowych, pierwszy raz z aniołem spotkał się kapłan Zachariasz:

(Łk 1:5–19) 5 Za dni Heroda, króla Judei, żył pewien kapłan imieniem Zachariasz, (…) 8 A gdy pełnił służbę kapłańską przed Bogiem w kolejności swojej zmiany; 9 Zgodnie ze zwyczajem urzędu kapłańskiego padł na niego los, aby wejść do świątyni Pana [gr. kyriu] i palić kadzidło. 10 A cała rzesza ludzi modliła się na zewnątrz w czasie kadzenia. 11 Wtedy ukazał mu się anioł Pana [gr. angelos kyriu] stojący po prawej stronie ołtarza kadzenia. (…) 13 (…) anioł [gr. angelos] powiedział do niego: Nie bój się, Zachariaszu, (…) 19 (…) Ja jestem Gabriel, który stoi przed Bogiem. Zostałem posłany, aby mówić do ciebie i przynieść ci tę radosną nowinę.

Tym razem anioł nie tylko wyjawił mu swoje imię, a także to, kto go wysłał i w jakim celu (porównaj historię ze ST, kiedy to anioł Pana wzbraniał się przed podaniem swojego imienia, twierdząc, że jest „tajemnicze” — hebr. feli oznacza też niepojęte, Sdz 13:18). Imię Gabriel (hebr. gawriel) można przetłumaczyć jako „mężczyzna Boży”, przy czym hebrajskie gewer oznacza mężczyznę silnego i odważnego.

Ten sam Gabriel, jakieś sześć miesięcy później, został wysłany do Marii, która miała zostać matką Jezusa:

(Łk 1:26–29) 26 A w szóstym miesiącu Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret; 27 Do dziewicy (…) a dziewicy było na imię Maria. 28 Kiedy anioł przyszedł [gr. eiselthon] do niej, powiedział: Witaj, obdarowana łaską, Pan jest z tobą. Błogosławiona jesteś między kobietami. 29 Ale ona, ujrzawszy go, zlękła się [gr. dietarachthe] z powodu jego słów i zastanawiała się, co miałoby znaczyć to pozdrowienie.

W obu przypadkach nie ma żadnego opisu wyglądu anioła Gabriela. Jedyną wskazówką jest grecki czasownik eiserchomai oznaczający wejść do jakiegoś pomieszczenia, miasta itp., który sugeruje, że — podobnie jak w ST (zob. część pierwszą artykułu) — anioł pod postacią mężczyzny po prostu wszedł do domu, w którym mieszkała Maria. Zauważ także, że Maria nie przestraszyła się ani jego wyglądem, ani pojawieniem się „z nikąd”, ale zlękła się tym, co do niej powiedział (gr. słowo diatarassomai oznacza „być głęboko zaniepokojonym, zdezorientowanym”).

Gabriel był również tym aniołem, który został posłany do proroka Daniela. Pierwszy raz w roku 551 przed Chrystusem:

(Dn 8:1,15–16) 1 W trzecim roku panowania króla Belszazara ukazało mi się widzenie, (…) 15 A gdy ja, Daniel, patrzyłem na to widzenie i pytałem się o jego znaczenie, oto stanął przede mną ktoś o wyglądzie mężczyzny [hebr. kemare gawer]. 16 Usłyszałem też ludzki głos między brzegami Ulaj, który zawołał: Gabrielu [hebr. gawriel], wyjaśnij mu to widzenie.

i ponownie, w roku 538 przed Chrystusem:

(Dn 9:1,21–23) 1 W pierwszym roku Dariusza, syna Aswerusa, z rodu Medów, który był ustanowiony królem nad królestwem Chaldejczyków; (…) 21 Gdy jeszcze mówiłem w modlitwie, oto mąż Gabriel, którego widziałem w widzeniu na początku, przyleciał spiesznie i dotknął mnie w czasie ofiary wieczornej. 22 I wyjaśniał mi, i rozmawiał ze mną, mówiąc: Danielu, teraz wyszedłem, aby uczynić cię zdolnym do zrozumienia. 23 Na początku twoich błagań wyszło słowo, a ja przybyłem, aby ci je oznajmić, (…)

Jeśli kiedykolwiek czytałeś Księgę Daniela, to wiesz, że swoje wizje oraz różne pojawiające się w nich postacie prorok opisał bardzo szczegółowo, ale ponownie — o wyglądzie anioła zanotował tylko tyle, że wyglądał on jak mężczyzna.


* * *
W Biblii mamy wymienione imię jeszcze tylko jednego anioła, które brzmi Michał. Jest on wspomniany w trzech księgach: Daniela, Liście św. Judy i Objawieniu św. Jana. Michał jest nazywany „wielkim/waszym księciem” oraz „archaniołem”. W Księdze Daniela czytamy:

(Dn 12:1–2) 1 W tym czasie powstanie Michał [hebr. michael], wielki książę [hebr. hassar haggadol], który wstawia się za synami twego ludu [tj. Izraelitami — red.]. Nastanie czas ucisku, jakiego nie było, odkąd narody zaczęły istnieć aż do tego czasu. W tym czasie twój lud [tj. Izrael — red.] zostanie wybawiony, każdy, kto znajdzie się zapisany w księdze. 2 A wielu z tych, którzy śpią w prochu ziemi, obudzi się, jedni do życia wiecznego, a drudzy ku hańbie i wiecznej pogardzie.

Natomiast werset, który zawiera tytuł „archanioł”, z Listu świętego Judy apostoła zacytuję w nieco szerszym kontekście, a refleksję nad całym tym fragmentem pozostawiam Tobie, szanowny czytelniku:

(Jud 5–9) 5 Chcę więc wam przypomnieć (…) że Pan, który wybawił lud z ziemi Egiptu, potem wytracił tych, którzy nie uwierzyli. 6 Także aniołów, którzy nie zachowali swego pierwotnego stanu, lecz opuścili własne mieszkanie, zatrzymał w wiecznych pętach w ciemnościach na sąd wielkiego dnia. 7 Tak samo Sodoma i Gomora oraz okoliczne miasta, które w podobny sposób jak i one oddały się nierządowi i podążały za cudzym ciałem, służą za przykład, ponosząc karę wiecznego ognia. 8 Podobnie ci ludzie rojący sny plugawią ciało, gardzą panowaniem i bluźnią przełożonym. 9 Lecz archanioł Michał [gr. michael ho archangelos], rozprawiając z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie ośmielił się wypowiedzieć przeciwko niemu bluźnierczego oskarżenia, ale powiedział: Niech cię Pan zgromi.

Imię Michał można przetłumaczyć „kto (jest) jak Bóg” i nie jest ono w Biblii zarezerwowane dla aniołów, bo nosiło je również (przynajmniej) dziesięciu ludzi.* Natomiast w greckim terminie archangelos przedrostek arch- pochodzi od czasownika archo i oznacza „rządzić, dowodzić, być naczelnym”. Tak więc można powiedzieć, że archanioł to „anioł dowodzący” — świadczy o tym zresztą werset z Apokalipsy:

(Ap 12:7–9) 7 I nastąpiła walka w niebie. Michał i jego aniołowie walczyli ze smokiem. I walczył smok i jego aniołowie; 8 Ale nie zwyciężyli i nie było już dla nich miejsca w niebie. 9 I zrzucony został wielki smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, zwodzący cały świat. Został zrzucony na ziemię, z nim też zrzuceni zostali jego aniołowie.

Michał jest jedynym aniołem wymienionym w tekście Biblii, który posiada tytuł archanioła. Co prawda słowo to występuje jeszcze raz w Liście do Tesaloniczan, ale nie pojawia się tam imię Michała ani żadnego innego anioła, więc nie ma pewności, o kim jest tam mowa (raz jeszcze cytuję dłuższy fragment, bo wydaje mi się, że warto go dziś przypomnieć):

(1 Tes 4:16–18) 13 A nie chcę, bracia, abyście byli w niewiedzy co do tych, którzy zasnęli, abyście się nie smucili jak inni, którzy nie mają nadziei. 14 Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał, to też tych, którzy zasnęli w Jezusie, Bóg przyprowadzi wraz z nim. 15 Bo to wam mówimy przez słowo Pana, że my, którzy pozostaniemy żywi do przyjścia Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy zasnęli. 16 Gdyż sam Pan z okrzykiem, z głosem archanioła i dźwiękiem trąby Bożej zstąpi z nieba, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. 17 Potem my, którzy pozostaniemy żywi, razem z nimi będziemy porwani w obłoki, w powietrze, na spotkanie Pana, i tak zawsze będziemy z Panem. 18 Dlatego pocieszajcie się wzajemnie tymi słowami.

Tak więc dość powszechne przypisywanie tytułu archanioła Gabrielowi, nie ma oparcia w tekście Biblijnym. Dodatkowe imiona czterech, siedmiu lub dziesięciu archaniołów, które można spotkać w różnych opracowaniach, pochodzą ze źródeł pozabiblijnych, między innymi z księgi Henocha, dzieł gnostyków, żydowskiej kabały czy też tzw. „tradycji” kościoła katolickiego.

Warto też w tym miejscu wspomnieć, że według oficjalnej doktryny Chrześcijańskiego Zboru Świadków Jehowy, Pan Jezus Chrystus nie jest Bogiem, lecz Jego pierwszym stworzeniem i jest to ta sama osoba co archanioł Michał. Aby tego dowieść Świadkowie Jehowy wykorzystują własne, sprytnie dopasowane do swojej doktryny, tłumaczenie tekstu biblijnego.** Jeśli mi nie wierzysz, że tego nauczają, zapytaj ich sam, gdy do Ciebie przyjdą (albo sprawdź na ich stronie internetowej). A jeżeli sądziłeś, że są oni jakimś odłamem chrześcijaństwa o „pokręconej” teologii, to byłeś w błędzie. Świadkowie Jehowy chrześcijanami nie są (pominę tu inne ich nauki, które to potwierdzają) i od czasu założenia ich organizacji w 1870 roku przez C. T. Russella, nigdy nimi nie byli. A szkoda…, bo ich zaangażowanie w pracę ewangelizacyjną (w ich rozumieniu), życie zgodnie z wyznawaną wiarą i wytrwałość w obliczu prześladowań mogłyby być przykładem dla wielu, którzy przyjęli prawdziwą ewangelię.

* W polskim tłumaczeniu UBG imię to w ST brzmi Mikael, np. za czasów Mojżesza — Mikael z pokolenia Aszera (zob. Lb 13:13), za czasów Ezdrasza — Mikael z rodziny Szefatiasza (zob. Ezd 8:8).
** Chodzi o Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata (wyd. polskie z 1997 i 2018 r.), wydanie w języku angielskim nosi tytuł New World Translation of the Holy Scriptures (1950/1953, 1970, 1981, 1984, 2013, 2019 editions).

(część 4 tutaj)

• Ilustracja pochodzi z: The Holy Bible containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, with a complete concordance, embracing every passage of scripture… Paris, Ontario: John S. Brown, 1881.
• Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
• Cytaty oznaczone (VGCLEM) pochodzą z Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
• Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.